- زادگاه و خانواده: خسرو انوشیروان در سال ۵۰۱ میلادی در تیسفون (پایتخت ساسانیان) متولد شد. او سومین پسر قباد یکم، پادشاه ساسانی، بود. مادرش دختر یک دهقان از دودمان‌های قدیمی ایران بود که قباد در دوران تبعید با او ازدواج کرد.
- معنای نام: “انوشیروان” به معنای “دارای روان جاویدان” و لقب “دادگر” یا “عادل” بعدها به دلیل اقدامات عدالت‌محورش به او داده شد. یونانیان او را “خوسروئس” و اعراب “کسری” می‌نامیدند.
به قدرت رسیدن (۵۳۱ میلادی)
- کشمکش جانشینی: پس از مرگ قباد، برادر بزرگ‌تر خسرو، “کاووس”، خود را شاه خواند. خسرو با حمایت روحانیون زرتشتی و وزیر اعظم، “مهبد”، کاووس را شکست داد و به قتل رساند. او سپس دیگر رقبای سلطنت را حذف کرد.
- سرکوب مزدکیان: انوشیروان با حمایت موبدان زرتشتی، جنبش مزدکیان را که خواستار عدالت اجتماعی و کاهش اختلافات طبقاتی بودند، سرکوب کرد. مزدک و هزاران پیرو او کشته شدند.
اقدامات و اصلاحات داخلی
- نظام مالیاتی عادلانه:
- مالیات بر اساس مساحت زمین (نه محصول) تعیین شد.
- افراد زیر ۲۰ سال و بالای ۵۰ سال از پرداخت مالیات معاف شدند.
- ثروتمندان متناسب با دارایی‌هایشان مالیات می‌پرداختند.
- سیستم قضایی:
- زنجیر عدالت در کاخ او نصب شد تا مردم بتوانند بی‌عدالتی‌ها را گزارش دهند.
- قاضیان به مناطق مختلف فرستاده شدند تا به شکایات رسیدگی کنند.
-
تقسیمات اداری:
ایران را به چهار استان (خراسان، آذربایجان، فارس، عراق) تقسیم کرد و هر کدام را زیر نظر یک فرمانده نظامی (اسپهبد) قرار داد. - نظامی:
- ارتش دائمی تشکیل داد.
- برای سربازان و فرماندهان حقوق ثابت تعیین کرد.
- پسران شاه موظف بودند در صف اول سوارهنظام خدمت کنند.
- کشاورزی:
شبکه‌های آبیاری و قنات‌ها را بازسازی کرد تا بهره‌وری زمین‌ها افزایش یابد.
دستاوردهای فرهنگی و علمی
- دانشگاه جندی‌شاپور:
این مرکز به دستور او به یک دانشگاه پزشکی پیشرفته تبدیل شد و بزرگ‌ترین کتابخانه جهان را در خود جای داد. دانشمندان هندی، یونانی و بابلی در آن فعالیت می‌کردند. - پناه به فیلسوفان یونانی:
پس از تعطیلی آکادمی آتن توسط امپراتور روم، هفت فیلسوف نوافلاطونی را در دربارش پناه داد. فلسفه “خسروانی” بر اساس اندیشه‌های افلاطون شکل گرفت. - ترجمه آثار:
کلیله و دمنه از سانسکریت به پهلوی ترجمه شد. کتاب‌هایی چون “بلوهر و بوذاسف” و “اندرزنامه خسرو کواتان” (خطاب به پسرش هرمز) تدوین شدند. - طاق کسری:
کاخ باشکوهی در تیسفون با چهار طبقه که بدون پنجره ساخته شد تا انوشیروان در آن به امور مردم رسیدگی کند.
سیاست خارجی و جنگ‌ها
- صلح با روم (۵۳۲ م.):
ابتدا با امپراتوری روم شرقی صلح کرد تا به اصلاحات داخلی بپردازد. - فتح یمن (۵۷۰ م.):
برای مقابله با حبشیان و رومیان، یمن را فتح کرد و کنترل راه‌های دریایی اقیانوس هند و دریای سرخ را به دست آورد. - شکست هپتالیان (هون‌ها):
با متحد کردن ترکان، هپتالیان را نابود کرد و قلمروشان را تقسیم نمود. بعدها ترکان به دشمن ایران تبدیل شدند. - جنگ با روم (۵۴۰-۵۷۷ م.):
- انطاکیه را تصرف کرد و ساکنان آن را به ایران کوچاند.
- در نبرد لازیکا پیروز شد.
- در ۷۰ سالگی، در جنگ سوم ایران و روم (۵۷۲-۵۷۹ م.)، رومیان را شکست داد.
شخصیت و میراث
- عدالت‌طلبی:
در ادبیات فارسی (به‌ویژه شاهنامه فردوسی) به‌عنوان نماد عدالت ستوده شده است. سعدی و حافظ نیز او را الگوی پادشاه عادل دانسته‌اند. - علائق فلسفی:
به افلاطون علاقه داشت و میکوشید “شاه-فیلسوف” باشد. مناظرات فلسفی در دربار او برگزار می‌شد. - تناقضات:
با وجود لقب “دادگر”، در سرکوب مخالفان (مزدکیان، برادران) بی‌رحم بود. برخی مورخان او را حامی نظام طبقاتی می‌دانند. - مرگ و جانشینی:
پس از ۴۸ سال پادشاهی در سال ۵۷۹ میلادی درگذشت. پسرش هرمز چهارم جانشین او شد. وصیت‌نامه او به پسرش (“اندرز خسرو کواتان”) از متون اخلاقی ایران باستان است.
جدول اقدامات کلیدی خسرو انوشیروان
| حوزه | اقدام | نتایج |
|---|---|---|
| اقتصاد | اصلاح نظام مالیاتی | کاهش فشار بر فقرا، رونق کشاورزی |
| قضاوت | نصب زنجیر عدالت | دسترسی مستقیم مردم به شاه |
| نظامی | ایجاد ارتش دائمی | افزایش امنیت مرزها |
| فرهنگ | تأسیس دانشگاه جندی‌شاپور | پیشرفت پزشکی و فلسفه |
| سیاست خارجی | فتح یمن و شکست هپتالیان | تسلط بر راه‌های دریایی |
نکته تاریخی: انوشیروان بر سکه‌هایش عبارت‌های “ایران بی‌بیم شد” (ērān abē-bēm kard) و “ایران نیرومند شد” (ērān abzōnhēnēd) را ضرب کرد که نشان‌دهنده‌ی عزت‌طلبی او برای ایران بود.
خسرو انوشیروان چهره‌ای پیچیده و اثرگذار بود که ترکیبی از عدالت و خشونت را در خود داشت. از یک سو اصلاحاتش ایران را به اوج قدرت رساند و از سوی دیگر، سرکوب مزدکیان و رقبایش او را به نمادی از اقتدار بدون گذشت تبدیل کرد. با این حال، میراث فرهنگی و سیاسی او تا سده‌ها در تاریخ ایران ماندگار شد.