تولد و تحصیلات:
علی‌اکبر داور در سال ۱۲۶۴ خورشیدی (۱۸۸۵ میلادی) در تهران متولد شد. پدرش، کلبعلی‌خان، از کارمندان دون‌پایه‌ی دربار قاجار بود. داور تحصیلات ابتدایی را نزد معلمان خصوصی گذراند و در ۱۵ سالگی به دارالفنون وارد شد. ابتدا رشته پزشکی را انتخاب کرد، اما به‌زودی به علوم انسانی و حقوق علاقه‌مند شد و پس از هشت سال فارغ‌التحصیل گردید. او در این دوره به زبان فرانسه مسلط شد و بعدها با حمایت مالی حاج ابراهیم پناهی (تاجر تبریزی) برای ادامه تحصیل به سوئیس رفت و در سال ۱۹۲۰ از دانشگاه ژنو دکترای حقوق گرفت .
فعالیت‌های سیاسی و نقش در روی کار آمدن رضاشاه
۱. آغاز فعالیت‌ها:
- در جوانی به حزب دموکرات پیوست و در روزنامه‌های حزبی مانند “شرق” (مدیریت سیدضیاءالدین طباطبایی) مقاله‌نویسی کرد. پس از بازگشت به ایران در ۱۳۰۰ خورشیدی، با حمایت رضاخان به نمایندگی مجلس چهارم از ورامین و سپس مجلس پنجم از لار انتخاب شد .
- در ۱۳۰۱ حزب “رادیکال” را تأسیس کرد که حدود ۳۳۰ روشنفکر جوان عضو آن بودند. این حزب با انتشار روزنامه “مرد آزاد” به رهبری داور، از رضاخان حمایت می‌کرد و مخالفانش را به‌شدت نقد می‌نمود .
۲. نقش محوری در تغییر سلطنت:
- داور به‌همراه عبدالحسین تیمورتاش و نصرت‌الدوله فیروز، مثلثی تشکیل دادند که نقش تعیین‌کننده‌ای در انقراض قاجارها داشت. او لایحه “خلع سلطنت قاجار” را در ۹ آبان ۱۳۰۴ به مجلس تقدیم کرد و با دفاع از آن در برابر مخالفانی مانند مصدق و مدرس، راه را برای سلطنت رضاشاه هموار نمود .
- همچنین طرح تأسیس “مجلس مؤسسان” را نوشت که با تغییر قانون اساسی، سلطنت را به خاندان پهلوی واگذار کرد .
دستاوردهای ماندگار در نظام قضایی و اقتصادی
۱. اصلاحات انقلابی در دادگستری:
- در ۱۳۰۵ به وزارت عدلیه منصوب شد و با انحلال سیستم قضایی قدیم، ساختار نوینی پایه‌گذاری کرد. او قوانین مدنی، تجاری، و کیفری را بر اساس اصول مدرن و با ترکیبی از فقه اسلامی و حقوق اروپایی تدوین نمود .
- نهادهای جدیدی مانند “ثبت اسناد و املاک”، “دفاتر ازدواج و طلاق”، و “محاکم تجارت” را ایجاد کرد. شرط تحصیلات حقوقی برای قضات، بسیاری روحانیون را از سیستم قضایی حذف نمود .
۲. وزارت مالیه و سیاست‌های اقتصادی:
- در ۱۳۱۲ به وزارت مالیه (دارایی) رسید و با انعقاد قراردادهای پایاپای با شوروی و آلمان، تجارت خارجی را توسعه داد. او همچنین “مدرسه عالی تجارت” را تأسیس کرد و برای نوسازی اقتصاد ایران از کارشناسان آلمانی مانند هیالمار شاخت دعوت به همکاری نمود .
مرگ تراژیک و ابعاد پنهان
-
خودکشی در اوج اقتدار:
داور در ۲۰ بهمن ۱۳۱۵ در ۵۱ سالگی با خوردن تریاک حل‌شده در مشروب خودکشی کرد. جسد او با یادداشتی کنار تخت یافت شد که بر آن شعری از کلیم کاشانی درباره بی‌ثباتی زندگی نوشته بود . -
علت‌های احتمالی:
- تنش با رضاشاه: در آخرین ملاقات با شاه، پس از توضیح ناکامی در حل بحران مالی، با جمله “برو بمیر!” مواجه شد. این واقعه فشار روانی شدیدی بر او وارد کرد .
- خستگی و فشار کاری: حسن اعظام قدسی در خاطراتش اشاره می‌کند که داور روزانه ۱۴–۱۶ ساعت کار می‌کرد و اعصابش تحلیل رفته بود .
- توطئه‌های سیاسی: برخی منابع مرگ او را مرتبط با مخالفت انگلیس و شوروی با قراردادهای نفتی آمریکا می‌دانند که داور مذاکره‌کننده آن بود .
میراث و تضادهای تاریخی
- ستایش و انتقاد:
داور از سوی هم‌عصرانش مانند ابوالحسن ابتهاج، مردی “وطن‌پرست، لایق و پرکار” توصیف شد که دارایی شخصی کمی داشت . با این حال، منتقدان او را “پایه‌گذار استبداد پهلوی” می‌دانند که خود قربانی آن شد . - تأثیر پایدار:
نظام قضایی امروز ایران، ثبت اسناد، و قوانین مدنیِ تدوین‌شده تحت نظر او، میراثی انکارناپذیر است. خیابان داور در تهران نیز به نامش ثبت شده است .
نکته تاریخی
شعر یافت‌شده کنار جسد داور:
“افسانه حیات دو روزی نبود بیش / آن هم کلیم با تو بگویم چه سان گذشت
یک روز صرف بستن دل شد به این و آن / روز دگر به کندن دل زین و آن گذشت”
این شعر نمادی از فرسودگی روحی او در پایان عمر بود .