پابلیوس لیسینیوس والریانوس (Publius Licinius Valerianus) حدود سال ۲۰۰ میلادی در خانوادهای اشرافی متولد شد. او در دوران جوانی مراحل ترقی سیاسی در امپراتوری روم را طی کرد و به مقامات بالایی مانند کنسولی (۲۳۸ میلادی) و سِناوری رسید. در سال ۲۵۳، در بحبوحه بحران‌های داخلی روم و تهدیدات خارجی، سپاه روم او را به عنوان امپراتور جدید برگزید. والرین در این زمان حدود ۶۰ سال داشت و تجربه نظامی و سیاسی قابل توجهی اندوخته بود.
دوران حکومت و بحران‌های امپراتوری
والرین در دورهای پرآشوب به قدرت رسید که روم با تهاجمات ژرمن‌ها در شمال، شورش‌های داخلی، و تهدید ساسانیان در شرق مواجه بود. برای مدیریت این بحران‌ها، او پسرش گالینوس را به عنوان هم‌امپراتور در غرب منصوب کرد و خود مسئولیت دفاع از مرزهای شرقی را بر عهده گرفت. از سیاست‌های جنجالی او آزار مسیحیان بود: وی با صدور فرمانی در سال ۲۵۷، رهبران مسیحی را تبعید و اموال کلیساها را مصادره کرد. این اقدامات بعداً منجر به روایت‌های جانبدارانه مسیحیان درباره سرنوشت او شد.
نبرد با شاپور ساسانی و اسارت
- پیشزمینه جنگ: شاپور یکم، شاهنشاه ساسانی، با تصرف ارمنستان و شهرهای شرقی روم (مانند انطاکیه در ۲۵۳ میلادی) قدرت ایران را تثبیت کرده بود. والرین برای بازپس‌گیری این مناطق در سال ۲۵۹ میلادی با سپاهی عظیم (به روایتی ۷۰٬۰۰۰ نفر) به شرق لشکرکشی کرد.
- نبرد ادسا (۲۶۰ میلادی): والرین ابتدا موفق شد انطاکیه را آزاد کند، اما در تعقیب سپاه شاپور به منطقه ادسا (شهری در ترکیه امروزی) رسید. شاپور با استفاده از تاکتیک محاصره، سپاه روم را در دشتی مسطح به دام انداخت. این مکان همانجایی بود که ۲۰۰ سال پیش اشکانیان رومیان را شکست داده بودند. به گفته کتیبه‌های شاپور، والرین در نبرد مستقیم به دست او اسیر شد.
- روایت‌های متضاد: برخی منابع رومی ادعا می‌کنند والرین طی مذاکرات فریب خورد یا حتی از ترس شورش سربازانش، خود را تسلیم کرد. اما روایت شاپور در کتیبه کعبه زرتشت و نقش‌برجسته نقش‌رستم (که والرین را در حال زانو زدن نشان می‌دهد) معتبرتر دانسته می‌شود.
سرنوشت در اسارت و مرگ
- زندگی در اسارت: والرین به همراه هزاران اسیر رومی (از جمله سناتورها و فرماندهان) به ایران انتقال یافت. بنا به روایتی، شاپور از او به عنوان “پایه سوارشدن” استفاده می‌کرد؛ یعنی والرین مجبور بود زانو بزند تا شاپور پا روی او بگذارد و سوار اسب شود. همچنین اسیران رومی در پروژه‌های عمرانی مانند پل شادروان شوشتر و پل دزفول به کار گماشته شدند.
- مرگ تحقیرآمیز: منابع مسیحی (مانند لاکتانتیوس) ادعا می‌کنند شاپور پس از سال‌ها اسارت، والرین را مجبور به خوردن طلای مذاب کرد یا پوست او را کَند و با کاه پر کرد. اما این روایت‌ها به دلیل غرض‌ورزی مذهبی (والرین آزارگر مسیحیان بود) و نبود شواهد مستقل، مورد تردید historians مدرن است. به احتمال زیاد، والرین در اسارت به مرگ طبیعی درگذشت.
میراث و یادبودها
- نماد شکست روم: اسارت والرین برای رومیان فاجعه‌ای ملی محسوب می‌شد و اقتدار ایران را در عصر ساسانی به اوج رساند. شاپور برای جاودانه کردن این پیروزی، دستور تراشیدن نقش‌برجسته‌های پیروزی در نقش‌رستم و تنگ چوگان را داد.
- کاخ والرین در بیشاپور: بنایی سنگی در شهر تاریخی بیشاپور (نزدیک کازرون) که طبق نظر باستان‌شناسی به نام رومن گیرشمن، محل اسارت والرین بود. این کاخ با سنگ‌های منقوش و گچ‌بری‌های زیبا ساخته شده، اما کاربری دقیق آن هنوز مورد بحث است.
- تأثیر تاریخی: شکست والرین ضعف روم را آشکار کرد و باعث شد استان‌های شرقی آن برای دهه‌ها تحت نفوذ ساسانیان قرار گیرند. مرگ او همچنین بحران جانشینی در روم را تشدید کرد.
جدول رویدادهای زندگی والرین
| سال (میلادی) | رویداد | منطقه تأثیر |
|---|---|---|
| ۲۰۰ | تولد | روم |
| ۲۵۳ | به امپراتوری رسید | کل امپراتوری روم |
| ۲۵۷ | صدور فرمان آزار مسیحیان | سراسر قلمرو روم |
| ۲۵۹-۲۶۰ | نبرد ادسا و اسارت | ادسا (ترکیه امروزی) |
| ۲۶۰ و پس از آن | اسارت و مرگ در ایران | بیشاپور، فارس |
والرین به عنوان نماد سقوط اقتدار روم در برابر ایران ساسانی، نقطه عطفی در تاریخ باستان محسوب می‌شود. سرنوشت تراژیک او، چه در میدان جنگ و چه در اسارت، همواره نمادی از بی‌ثباتی امپراتوری روم در سده سوم میلادی بوده است.