جولیوس رابرت اوپنهایمر در ۲۲ آوریل ۱۹۰۴ در نیویورک در خانوادهای یهودیِ غیرمذهبی و ثروتمند متولد شد. پدرش، جولیوس سلیگمن اوپنهایمر، تاجر نساجی آلمانیتبار بود که در جوانی به آمریکا مهاجرت کرد، و مادرش، الا فریدمن، هنرمندی تحصیلکرده بود. او برادر کوچکتری به نام فرانک داشت که او نیز فیزیکدان شد. خانواده در محلهٔ ثروتمندنشین منهتن زندگی میکردند و مجموعهای از آثار هنرمندان بزرگی چون پیکاسو و ون گوگ داشتند .
اوپنهایمر از کودکی نابغه بود:
- در ۷ سالگی به کانیشناسی و فیزیک علاقه نشان داد و سنگهای معدنی جمع میکرد.
- در ۱۲ سالگی به دلیل مکاتبات علمی با زمینشناسان، برای سخنرانی در انجمن کانیشناسی نیویورک دعوت شد و حضار را شگفتزده کرد .
- در مدرسهٔ فرهنگ اخلاقی (تحت رهبری فلیکس آدلر) تحصیل کرد که بر عدالت اجتماعی و اومانیسم سکولار تأکید داشت. این محیط، بنیان تفکر انتقادی او را شکل داد .
تحصیلات و تحول علمی
- هاروارد (۱۹۲۲–۱۹۲۵): پس از بهبودی از اسهال خونی در نیومکزیکو (تجربهای که عشق او به این منطقه را برانگیخت)، در رشتهٔ شیمی تحصیل کرد اما تحت تأثیر پرسی بریجمن به فیزیک تجربی گرایش یافت. در سه سال لیسانس گرفت و با درجه ممتاز فارغالتحصیل شد .
- کمبریج و بحران شخصی (۱۹۲۵): در آزمایشگاه کاوندیش زیر نظر جی.جی. تامسون کار کرد، اما در فیزیک تجربی ناموفق بود. گفته میشود در اوج افسردگی، سیبی را مسموم و روی میز استادش پاتریک بلکت گذاشت، هرچند این روایت توسط خانوادهاش رد شده است .
- گوتینگن (۱۹۲۶–۱۹۲۷): نزد ماکس بورن در آلمان دکترای فیزیک گرفت و در توسعهٔ مکانیک کوانتومی مشارکت کرد. مقالهٔ مشترک او با بورن در مورد تقریب بورن–اوپنهایمر (پایهٔ توابع موج مولکولی) از پراستنادترین کارهای او شد .
دستاوردهای علمی پیش از پروژهٔ منهتن
اوپنهایمر در دانشگاههای برکلی و کلتک به تدریس پرداخت و مکتب فیزیک نظری آمریکا را بنیان نهاد. شاگردانش شامل برندگان آتی نوبل مانند ویلیس لمب بودند . مهمترین نوآوریهایش:
| زمینه | دستاوردها |
|---|---|
| اخترفیزیک | پیشبینی وجود ستارههای نوترونی و سیاهچالهها |
| فیزیک هستهای | ارائهٔ فرایند اوپنهایمر–فیلیپس (همجوشی هستهای) |
| مکانیک کوانتومی | نخستین پیشبینی تونلزنی کوانتومی |
| نظریه میدان | پژوهش در الکترودینامیک کوانتومی و پرتوهای کیهانی |
پروژهٔ منهتن و بمب اتمی
در ۱۹۴۲، ژنرال لزلی گروز علیرغم مخالفت افبیآی با سوابق چپگرایانهٔ اوپنهایمر، او را به عنوان رئیس علمی پروژهٔ منهتن منصوب کرد . او آزمایشگاه لوس آلاموس را در نیومکزیکو تأسیس کرد (منطقهای که از نوجوانی عاشقش بود) و ۳٬۰۰۰ دانشمند را مدیریت نمود .
- در ۱۶ ژوئیهٔ ۱۹۴۵، اولین آزمایش بمب اتمی (ترینیتی) با موفقیت انجام شد. اوپنهایمر در آن لحظه، مصرع معروفی از بهگود گیتا را نقل کرد:
“اکنون من مرگ شده‌ام، ویرانگر جهان‌ها.”
- بمباران هیروشیما و ناکازاکی (اوت ۱۹۴۵) او را دچار عذاب وجدان کرد. پس از جنگ به کندی گفت: “من دستان خونآلود دارم” .
فعالیتهای پس از جنگ و ماجرای لغو مجوز امنیتی
- ریاست مؤسسهٔ مطالعات پیشرفته پرینستون (۱۹۴۷–۱۹۶۶): همکارانی چون آلبرت اینشتین را گرد آورد .
- مخالفت با بمب هیدروژنی: در کمیسیون انرژی اتمی (AEC) استدلال کرد ساخت “ابربمب” به مسابقهٔ تسلیحات هستهای دامن میزند .
- محاکمه در دوران مککارتیسم (۱۹۵۴): به دلیل ارتباطات گذشته با حزب کمونیست (همسر و برادرش عضو بودند) و مخالفتهای سیاسی، مجوز امنیتیاش لغو شد. این رویداد ضربهٔ شدیدی به حیثیت او وارد کرد .
زندگی شخصی و میراث
- ازدواج و خانواده: در ۱۹۴۰ با کاترین (“کیتی”) پوئنینگ، زیستشناس و کمونیست سابق، ازدواج کرد. آنها دو فرزند داشتند: پیتر (زادهٔ ۱۹۴۱) و کاترین (زادهٔ ۱۹۴۴) .
- علایق فلسفی: به متون شرقی علاقهمند بود، سانسکریت میآموخت و بهاگاواد گیتا را در اصل میخواند .
- مرگ و اعادهٔ حیثیت: در ۱۸ فوریهٔ ۱۹۶۷ بر اثر سرطان حنجره درگذشت . در ۱۹۶۳ جایزهٔ انریکو فرمی را از کندی دریافت کرد، و در ۲۰۲۲ (۵۵ سال پس از مرگش) وزارت انرژی آمریکا لغو مجوز امنیتی او را “ناعادلانه” خواند و رسماً اعادهٔ حیثیت شد .
جمع‌بندی: پارادوکس یک نابغه
اوپنهایمر نماد تناقضات عصر اتمی بود:
- دانشمندی اخلاقگرا که سلاحی کشنده ساخت،
- معلمی الهامبخش که سیاست او را قربانی کرد،
- طرفدار کنترل تسلیحات که “پدر بمب اتم” نام گرفت.
به گفتهٔ خودش:“دانش عظیم، مناقشات عظیم را به دنبال خواهد داشت.”
زندگی او یادآوری میکند که پیشرفت علمی همواره با مسئولیت اخلاقی گره خورده است.