کریم خان زند در سال ۱۰۸۶ خورشیدی (حدود ۱۷۰۵ میلادی) در خانوادهای از طایفه زند، زیرمجموعه ایل لک، در روستاهای پری و کمازان نزدیک ملایر به دنیا آمد. پدرش ایناق خان، رئیس طایفه بود. زندها چادرنشینانی بودند که به زبان لری سخن میگفتند و توسط شاه عباس صفوی به ملایر کوچانده شده بودند .
- پیوستن به سپاه نادرشاه:
در جوانی به سپاه نادرشاه افشار پیوست و تجربه نظامی کسب کرد. پس از ترور نادرشاه در ۱۱۶۰ قمری (۱۷۴۷ میلادی)، ایران دچار هرج و مرج شد و کریم خان به زادگاهش بازگشت و رهبری طایفه زند را بر عهده گرفت .
صعود به قدرت
- اتحاد سهگانه و فتح اصفهان:
در سال ۱۱۶۳ قمری، با علیمردان خان بختیاری و ابوالفتح خان متحد شد و برای احیای نظم، شاه اسماعیل سوم (نوه شاه سلطان حسین صفوی) را به عنوان پادشاه نمادین بر تخت نشاند. طبق پیمان، علیمردان خان نایبالسلطنه، ابوالفتح خان حاکم اصفهان، و کریم خان فرمانده کل سپاه شد . - شکست رقیبان:
این اتحاد دوام نیاورد. علیمردان خان با کشتن ابوالفتح خان، قدرت را غصب کرد. کریم خان در جنگ چهارمحال (۱۱۶۵ قمری) او را شکست داد و کنترل اصفهان و شیراز را به دست گرفت. سپس با محمدحسن خان قاجار (حاکم شمال ایران) جنگید و پس از دو شکست اولیه، سرانجام در ۱۱۷۲ قمری او را مغلوب کرد . - تثبیت حکومت:
تا ۱۱۷۶ قمری (۱۷۶۳ میلادی) بر تمام ایران به جز خراسان (تحت حکومت شاهرخ افشار) مسلط شد. شیراز را پایتخت خود قرار داد و از تاجگذاری خودداری کرد. در عوض، عنوان “وکیل الرعایا” (نماینده مردم) را برگزید .
ویژگی‌های حکمرانی
- عدالت و سادگی:
زندگی شخصی و دربارش ساده بود. مالیات‌ها را کاهش داد، از غارت شهرهای فتح شده جلوگیری کرد، و به توسعه کشاورزی و تجارت پرداخت. برخلاف دیگر حکمرانان، حرمسرا یا جلال دربار نداشت . - تساهل مذهبی:
با وجود شیعه بودن، به اقلیت‌های دینی آزادی داد. یهودیان و ارامنه در شیراز ساکن شدند و حتی یک پیشوای اسماعیلیه را حاکم کرمان کرد. سکه‌ها به نام امام زمان(عج) ضرب میشد و شیراز به ۱۲ محله (منسوب به ائمه) تقسیم شد . - سیاست خارجی:
به جای جنگ، بر دیپلماسی و تجارت تمرکز کرد. با کمپانی‌های اروپایی (انگلیس و هلند) قرارداد بازرگانی بست و بندر بوشهر را توسعه داد. اما نبود نیروی دریایی باعث شد تجارت خارجی به بصره (عثمانی) منتقل شود .
دستاوردها و عمران
- بازسازی شیراز:
پایتخت خود را به مرکز فرهنگی تبدیل کرد. بناهای شاخصی مانند ارگ کریم‌خانی (اقامتگاه شخصی)، مسجد وکیل، بازار وکیل، و حمام وکیل را ساخت. آرامگاه سعدی و حافظ را نیز مرمت کرد . - ایمنی و رفاه:
امنیت جاده‌ها و شهرها را برقرار کرد، قحطی را مدیریت نمود، و با کاهش مالیات‌ها به رونق اقتصادی کمک کرد. دوره ۳۰ ساله حکومتش به “دوران آرامش” مشهور شد . - چالش‌ها:
سیاست عدم مداخله در شمال ایران به قدرت‌گیری قاجارها انجامید. همچنین دستور قتل عام افغان‌ها در نوروز ۱۱۶۴ قمری (نشان‌دهنده تناقض در چهره عدالت‌خواهانه او) از انتقادات به حکومتش است .
پایان زندگی و میراث
- مرگ و جانشینی:
در ۱۱۹۳ قمری (۱۷۷۹ میلادی) در ۸۰ سالگی در شیراز درگذشت. عدم تعیین جانشین واضح، جنگ داخلی میان بازماندگان زندیه را آغاز کرد و سرانجام به قدرت‌رسانی آقا محمدخان قاجار منجر شد . - میراث تاریخی:
اگرچه حکومت زندیه کوتاه بود، کریم خان به عنوان نماد عدالت و مردم‌داری در تاریخ ایران ماندگار شد. عنوان “وکیل الرعایا” نشان‌دهنده نگاه انقلابی او به حکمرانی بود. بناهای به‌جا مانده در شیراز، گواهی بر توجه او به فرهنگ و معماری است .
مهم‌ترین بناهای ساخته شده توسط کریم خان زند در شیراز
| نام بنا | کاربرد | وضعیت کنونی |
|---|---|---|
| ارگ کریم‌خانی | اقامتگاه حکومتی | موزه و جاذبه گردشگری |
| مسجد وکیل | عبادت و مرکز مذهبی | فعال و میزبان نمازگذاران |
| بازار وکیل | مرکز تجارت و اقتصاد | فعال و پررونق |
| حمام وکیل | حمام عمومی | موزه مردم‌شناسی |
| مجموعه وکیل | اداری و حکومتی | بخشی در موزه پارس |
نکته کلیدی: کریم خان با شعار “رعیت پروری” حکومت کرد، اما ضعف در مدیریت جانشینی و سیاست‌های متناقض (مانند کشتار افغان‌ها) نشان می‌دهد تصویر “پادشاه بی‌عیب” اغراق‌آمیز است. با این حال، احیای ثبات پس از فروپاشی صفویه و افشاریه، دستاوردی تاریخی محسوب می‌شود .