- زادگاه و تاریخ: جابر بن حیان حدود سال ۱۰۰ هجری شمسی (۷۲۱ میلادی) در شهر توس، خراسان (ایران امروزی) متولد شد. پدرش داروسازی شیعه مذهب بود که به دلیل مشارکت در شورش ضد اموی اعدام شد. این رویداد مسیر زندگی جابر را به سوی مطالعه نوشته‌های پدر و ادامه حرفه او سوق داد .
- مهاجرت علمی: برای ادامه تحصیلات به کوفه (مرکز علمی آن دوران) مهاجرت کرد و در آنجا آزمایشگاه خود را تأسیس نمود. شکوفایی علمی او در اواخر قرن دوم هجری رخ داد .
تحصیلات و ارتباط با امام جعفر صادق
- شاگردی امام: منابع شیعی او را از شاگردان امام جعفر صادق(ع) می‌دانند و جابر در آثارش همواره از امام با احترام یاد کرده است. اما برخی مستشرقان غربی مانند هانری کوربن و الیزر پاول کراوس این ارتباط را با تردید یا انکار مواجه کرده‌اند .
- دلایل اثبات ارتباط: در کتاب‌هایی مانند “الخمسین”، امام موسی کاظم(ع) را جانشین امام صادق(ع) معرفی می‌کند و به حکمت کیمیایی امام اشاره دارد که نشان‌دهنده گرایش شیعی اوست .
نوآوری‌ها و دستاوردهای علمی
اختراعات و اکتشافات
- وسایل آزمایشگاهی: اختراع انبیق (ظرف تقطیر) و قرع که پایه‌های تجهیزات شیمی مدرن شدند .
- کشف اسیدها: اولین کاشف اسید نیتریک، اسید هیدروکلریک، تیزاب (ترکیب دو اسید برای حل کردن طلا)، اسید سیتریک (جوهر لیمو) و اسید استیک (جوهر سرکه) .
- فرآیندهای شیمیایی: معرفی تقطیر، تبلور و تکلیس که سنگ بنای شیمی نوین شدند .
- سایر اختراعات: ساخت قلم شب‌نما با استفاده از خاصیت فسفرسانس، روش‌های جلوگیری از زنگ‌زدن آهن، و تکنیک‌های نم‌ناپذیر کردن پارچه‌ها .
نظریه‌های علمی
- طبقه‌بندی فلزات: هفت فلز اصلی را پایه کیمیا می‌دانست: طلا، نقره، مس، آهن، سرب، جیوه و قلع. به اعتقاد او، تفاوت این فلزات ناشی از نسبت ترکیب گوگرد و جیوه در شرایط زمینی و زمانی متفاوت بود .
- نظریه اکسیر: معتقد بود با تقلید از طبیعت می‌توان مواد را به یکدیگر تبدیل کرد. اکسیر را “داروی کیمیاگری” می‌نامید و آن را به هفت نوع تقسیم می‌کرد:
- فلزی، حیوانی، گیاهی
- ترکیبی (حیوانی-گیاهی، فلزی-گیاهی، فلزی-حیوانی)
- ترکیب سه‌گانه (فلزی-حیوانی-گیاهی) .
آثار و تألیفات
- تعداد آثار: بیش از ۶۰۰ اثر به او نسبت داده می‌شود که تنها ۲۱۵ مورد باقی مانده است. نوشته‌های او پایه‌ای برای تحول کیمیاگری در اروپای قرون وسطی شد .
- مهم‌ترین کتاب‌ها:
- “السبعین” (هفتاد رساله درباره کیمیا)
- “صندوق الحکمه”
- “کتاب الاجساد الاربعه”
- “خواص موازین” .
درگذشت و میراث
- تاریخ وفات: حدود سال ۱۹۴ هجری شمسی (۸۱۵ میلادی) در سن ۹۴ سالگی. بنا بر برخی روایات، او در مسیر سفر به مدینه در منطقه بدره (استان ایلام امروزی) درگذشت و در همانجا دفن شد .
- لقب‌ها و افتخارات:
- پدر علم شیمی از سوی دانشمندان غربی .
- برتلو (شیمیدان فرانسوی): “جابر در شیمی هم‌تراز ارسطو در منطق است” .
- جورج سارتن: “بزرگترین دانشمند قرون وسطی” .
تأثیر جهانی
کتاب‌های جابر در قرون وسطی به لاتین ترجمه شد و پایه‌ای برای پژوهش‌های دانشمندانی مانند راجر بیکن و آلبرتوس ماگنوس گردید. دسته‌بندی عناصر به فلز و نافلز نیز ریشه در نوشته‌های او دارد .
نقل قول کلیدی از اریک جان هولیمارد (خاورشناس انگلیسی):
“جابر میکوشید با راهنمایی امام صادق، شیمی را از افسانه‌های اسکندریه رها کند و در این راه موفق شد” .
جابر بن حیان نه تنها نخستین شیمیدان مسلمان، که چراغ‌دار گذار از کیمیاگری به شیمی تجربی بود. آزمایش‌محوری و ثبت نظام‌مند مشاهدات، میراث ماندگار او برای جهان علم است .