پروین اعتصامی، شاعر نامدار ایرانی، از برجستهترین چهرههای ادبیات معاصر فارسی به شمار میرود که با اشعار عمیق و انسانگرایانه خود جایگاهی ماندگار در تاریخ ادبیات ایران یافته است. در این زندگینامه جامع، به بررسی ابعاد مختلف زندگی شخصی، تحصیلی، ادبی و اجتماعی این بانوی بزرگ میپردازیم.
تولد و خانواده
رخشنده اعتصامی، معروف به پروین اعتصامی، در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ هجری شمسی (۱۷ مارس ۱۹۰۷ میلادی) در شهر تبریز به دنیا آمد . او تنها دختر خانواده بود و چهار برادر به نامهای ابوالحسن، ابوالفتح، ابوالنصر و برادر دیگری داشت .
پدرش، یوسف اعتصامی (اعتصامالملک)، از شخصیتهای برجسته فرهنگی و سیاسی دوران قاجار بود. او مترجم، نویسنده و مدیر مجله ادبی “بهار” بود که با چهرههای مشهوری مانند ملکالشعرای بهار و علیاکبر دهخدا ارتباط داشت . اعتصامالملک از پیشگامان تجدد ادبی در ایران و از مترجمان پرکار آثار خارجی به فارسی بود .
مادرش، اختر فتوحی (اخترالملوک اعتصامی)، دختر میرزا عبدالحسین ملقب به “مقدم العداله” و متخلص به “شوری” بود که خود از شاعران دوره قاجار محسوب میشد . مادر پروین زنی باکفایت، صبور و اهل خانه بود که در پرورش احساسات لطیف و شاعرانه دخترش نقش مهمی ایفا کرد .
کودکی و مهاجرت به تهران
در سال ۱۲۹۱ هجری شمسی، زمانی که پروین تنها ۶ سال داشت، خانوادهاش به دلیل انتخاب پدرش به عنوان نماینده مردم تبریز در مجلس شورای ملی، به تهران مهاجرت کردند . این مهاجرت فرصتهای آموزشی بهتری را برای پروین فراهم آورد.
پروین از همان کودکی تحت تربیت پدرش قرار گرفت و زبانهای فارسی، عربی و انگلیسی را نزد معلمان خصوصی در منزل آموخت . محیط خانوادگی او مملو از ادبیات و فرهنگ بود و پروین از همان سنین پایین با آثار بزرگان ادب فارسی مانند فردوسی، سعدی، حافظ، مولوی و نظامی آشنا شد .
تحصیلات و استعداد شعری
پروین در مدرسه آمریکایی تهران (Iran Bethel) که تحت سرپرستی خانم میس شولر اداره میشد، تحصیل کرد و در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی از این مدرسه فارغالتحصیل شد . او در تمام دوران تحصیل از دانشآموزان ممتاز بود و حتی پس از فارغالتحصیلی، مدتی در همان مدرسه به تدریس زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت .
استعداد شعری پروین از همان کودکی آشکار بود. گزارش شده که او اولین شعرهای خود را در هفت سالگی سروده و برخی از زیباترین اشعارش مربوط به دوران نوجوانی (۱۱ تا ۱۴ سالگی) او هستند . پدرش در پرورش این استعداد نقش مهمی داشت و常常 با دادن تمرینهای مختلف مانند تغییر وزن یا قافیههای شعرهای قدما، به رشد ادبی او کمک میکرد .
از اشعاری که پروین در کودکی سروده، میتوان به مناظرههای “نخود و لوبیا” و “سیر و پیاز” اشاره کرد که در هشت سالگی سروده بود :
نخودی گفت لوبیایی را
کز چه من گردم این چنین، تو دراز؟
گفت: ما هردو را بباید پخت
چارهای نیست، با زمانه بساز
فعالیتهای اجتماعی و خطابه معروف
در خرداد ۱۳۰۳، در جشن فارغالتحصیلی مدرسه آمریکایی، پروین خطابهای آتشین با عنوان “زن و تاریخ” ایراد کرد که در تاریخ معاصر ایران به عنوان یکی از نخستین بیانیههای حقوق زنان شناخته میشود . او در این خطابه از ظلم تاریخی مردان به زنان و وضعیت نابسامان زنان ایران سخن گفت:
داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تربیت و تعلیم است. تربیت و تعلیم حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده معرفت مستفید نماید... ایران با عظمت و قوتی که قرنها بر اقطار و ابحار عالم حکمروا بود، از مصائب و شداید شرق سهم وافر برده، اکنون دنبال گمگشته خود میدود و به دیدار شاهد نیکبختی میشتابد .
این سخنرانی جسورانه در آن زمان بسیار مورد توجه قرار گرفت و نشان از بینش اجتماعی عمیق پروین در سنین جوانی داشت.
ازدواج و طلاق
پروین در ۱۹ تیرماه ۱۳۱۳ شمسی با پسر عموی پدرش، فضلالله اعتصامی گرکانی (همایون فال)، که از افسران شهربانی و در آن زمان رئیس شهربانی کرمانشاه بود، ازدواج کرد . این ازدواج که بیشتر به خواست خانواده صورت گرفته بود، به دلیل ناسازگاری روحیات طرفین دوام نیاورد.
برادر پروین، ابوالفتح اعتصامی، علت جدایی را “ناسازگاری روحیه نظامی همسر با روح لطیف و آزاد پروین” ذکر کرده است . پروین پس از چهار ماه از عقد و دو ماه و نیم زندگی مشترک در کرمانشاه، به خانه پدرش بازگشت و در ۱۴ مرداد ۱۳۱۴ رسماً طلاق گرفت .
پروین هرگز به طور علنی درباره این ازدواج ناموفق سخن نگفت، اما برخی از اشعارش مانند “نااهل” که مناظرهای بین گل و خار است، به نظر میرسد اشارههایی به این تجربه شخصی داشته باشد :
نوگلی، روزی ز شورستان دمید
خار آن گل دید و رو درهم کشید
کز چه روییدی به پیش پای ما
تنگ کردی بیضرورت جای ما؟
انتشار دیوان اشعار
پیش از ازدواج، پدر پروین با چاپ مجموعه اشعار او مخالف بود، اما پس از طلاق به این کار رضایت داد . نخستین چاپ دیوان پروین اعتصامی در سال ۱۳۱۴ توسط چاپخانه مجلس شورای ملی منتشر شد و با استقبال گستردهای روبرو گردید .
این دیوان که با مقدمه ارزشمند ملکالشعرای بهار همراه بود، شامل بیش از ۱۵۰ قصیده، قطعه، غزل و مثنوی میشد که پروین آنها را پیش از ۳۰ سالگی سروده بود . برخی از اشعار پروین پیش از این نیز در مجله “بهار” (که پدرش مدیر آن بود)، “منتخبات آثار” سید ضیا هشترودی و “امثال و حکم” دهخدا منتشر شده بودند .
انتشار دیوان پروین باعث شد او از انزوای پس از طلاق خارج شود. سعید نفیسی در روزنامه ایران به معرفی دیوان پرداخت و وزارت معارف نیز برای تقدیر از پروین، نشان علمی به او اهدا کرد .
فعالیت حرفهای و کتابداری
پس از انتشار دیوان، پروین در خردادماه ۱۳۱۵ به پیشنهاد عیسی صدیق (رئیس وقت دانشسرای عالی) به عنوان مدیر کتابخانه دانشسرای عالی (دانشگاه تربیت معلم کنونی) منصوب شد . او این شغل را به دلیل سازگاری با روحیه خود پذیرفت و به گفته منابع، در نظم و ترتیب کتابخانه بسیار دقیق بود .
پروین در این دوره نیز به سرودن شعر ادامه داد، اما پیش از مرگ، بخشی از اشعارش را که مطابق میلش نبودند، سوزاند . او در دی ماه ۱۳۱۶ با مرگ پدرش مواجه شد که ضربه سنگینی برای او بود .
ویژگیهای اخلاقی و شخصیتی
دوستان و نزدیکان پروین او را فردی آرام، متفکر، درونگرا، پاکطینت، پاکدامن، خوشخو و متواضع توصیف کردهاند . سعید نفیسی درباره او گفته است: “پروین شخصیتی آرام و باوقار داشت و هیچ زمانی او را بیحوصله ندیدم، پروین اهل خودستایی نبود” .
پروین از قبول مدال درجه سه لیاقت از وزارت فرهنگ در سال ۱۳۱۵ خودداری کرد و حتی دعوت رضاشاه برای ورود به دربار و تدریس به ملکه و ولیعهد را نپذیرفت . این امتناعها نشاندهنده استقلال فکری و عزت نفس بالای او بود.
سبک شعری و مضامین آثار
پروین اعتصامی در قصیده پیرو سبک ناصرخسرو بود و بیشتر اشعارش مضامین اخلاقی و عرفانی داشتند . او موضوعات حکمی و اخلاقی را با زبانی ساده و شیوا بیان میکرد که برای خوانندگان از هر طبقه قابل فهم بود .
ویژگیهای بارز شعر پروین:
- استفاده از سبک مناظره (۶۵ قطعه از ۲۴۸ قطعه دیوان او به این سبک است)
- ترکیب سبک خراسانی و عراقی
- تأثیرپذیری از سعدی و حافظ
- زبان روان و سلیس همراه با مضامین عمیق
- توجه به مسائل اجتماعی و انتقاد از ظلم و نابرابری
- پرداختن به وضعیت زنان و حقوق آنان
اشعار پروین را میتوان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
- اشعاری با سبک خراسانی و مضمون اندرز و نصیحت که پیرو ناصرخسرو است
- اشعاری با سبک عراقی که جنبه داستانی و مناظره داشته و به سبک سعدی نزدیک است
برخی از معروفترین اشعار پروین عبارتند از: “ای مرغک”، “گوهر و سنگ”، “اشک یتیم”، “کودک آرزومند”، “صاعقه ما ستم اغنیاست”، “سعی و عمل” و “اندوه فقر” .
بیماری و درگذشت
پروین اعتصامی در فروردین ۱۳۲۰ به بیماری حصبه (تیفوس) مبتلا شد . پس از چند روز بستری شدن در بیمارستان و بهبود نیافتن، به خانه بازگشت و سرانجام در شب ۱۶ فروردین ۱۳۲۰ (۱۵ فروردین به روایتی دیگر) در سن ۳۴ سالگی در تهران درگذشت .
پیکر او را به قم بردند و در حرم حضرت معصومه(س)، در مقبره خانوادگی اعتصامی و در کنار پدرش به خاک سپردند . شرایط سیاسی آن زمان مانع از برگزاری مراسم رسمی برای او شد، اما ادبا و شعرای بسیاری در تهران و دیگر شهرها مجالس یادبودی برایش برپا کردند و اشعاری در رثای او سرودند .
شعر سنگ مزار
پروین برای سنگ مزار خود شعری سروده بود که هم اکنون بر لوح مرقدش حک شده است :
اینکه خاک سیهش بالین است
اختر چرخ ادب پروین است
گر چه جز تلخی ز ایام ندید
هر چه خواهی سخنش شیرین است
صاحب آنهمه گفتار امروز
سائل فاتحه و یاسین است
دوستان به که ز وی یاد کنند
دل بی دوست دلی غمگین است
...
میراث و جایگاه ادبی
پروین اعتصامی در عمر کوتاه خود (۳۴ سال) توانست حدود ۶۰۰ بیت شعر بسراید که در دیوانش جمعآوری شده است . او را میتوان یکی از پیشگامان شعر اعتراضی-اجتماعی در ایران دانست که با زبانی استوار و بیانی هنرمندانه به انتقاد از نابرابریها و ظلمهای اجتماعی پرداخت.
ملکالشعرای بهار در مقدمه دیوان پروین مینویسد: “پروین در قصاید خود پس از بیانات حکیمانه و عارفانه روح انسان را به سوی سعی و عمل امید، حیات، اغتنام وقت، کسب کمال، همت، اقدام نیکبختی و فضیلت سوق میدهد” .
پروین اعتصامی نه تنها به عنوان بزرگترین شاعر زن ایران شناخته میشود، بلکه بسیاری او را همتراز با تواناترین شاعران مرد میدانند . اشعار او با گذشت دههها همچنان تازه و تأثیرگذار باقی مانده و در نظام آموزشی ایران تدریس میشود.
خانه پروین اعتصامی در تبریز پس از مرگش به موزه تبدیل شده و تعدادی از کتابهای او در آنجا نگهداری میشود . همچنین روز ۲۵ اسفند، سالروز تولد او، در تقویم رسمی ایران به نام پروین اعتصامی ثبت شده و هر ساله جشنواره ادبی در این روز برگزار میشود .