- خاستگاه متواضع: نادرقلی (نام اولیه نادرشاه) در نوامبر ۱۶۸۸ میلادی (۲۸ مُحَرَّم ۱۱۰۰ قمری) در روستای دستجرد نزدیک ابیورد (شمال خراسان) زاده شد. خانواده او از طایفه قِرِخْلویِ ایل افشار، از طوایف ترکمان قزلباش، بودند. پدرش امامقلی چوپان، ساربان یا پوستیندوز بود و جایگاهی نظیر “کدخدای آبادی” داشت .
- تجربیات سخت کودکی: در نوجوانی، پدرش کشته شد و او به همراه مادرش توسط ازبکها اسیر شد. این تجربیات روحیه جنگاوری و مقاومت را در او پرورش داد .
- شروع خدمت: در جوانی به خدمت باباعلی بیگ، حاکم ابیورد، درآمد. با نشان دادن شجاعت در نبرد با ترکمنهای یموت (۱۱۲۷ قمری)، به مقام ایشیکآقاسی (افسر انتظامات) رسید و با دختر حاکم ازدواج کرد .
صعود به قدرت (۱۷۱۶–۱۷۳۶ میلادی)
- رهبری ایل افشار: پس از مرگ باباعلی بیگ، نادر جانشین او شد و با جلب وفاداری طوایف محلی، پایههای قدرت خود را در خراسان استوار کرد .
- اتحاد با صفویه: در دوران هرج و مرج پس از سقوط صفویان (۱۷۲۲ میلادی)، نادر به شاه تهماسب دوم (پسر شاه سلطان حسین) پیوست و به عنوان سردار کل سپاه منصوب شد. این اتحاد به او مشروعیت سیاسی بخشید .
- نبردهای کلیدی علیه افغانها:
- نبرد مهماندوست (۱۷۲۹): افغانها را در دامغان شکست داد و آنها را تا اصفهان عقب راند.
- نبرد مورچهخورت (۱۷۲۹): سپاه اشرف افغان را در نزدیکی اصفهان درهم کوبید و پایتخت را آزاد کرد.
- تعقیب تا زرقان: باقیمانده افغانها را در فارس نابود کرد و اشرف افغان در بلوچستان کشته شد .
تاجگذاری و حکومت (۱۷۳۶–۱۷۴۷ میلادی)
- انحلال صفویه: پس از نمایش “ضعف حکومتی” شاه تهماسب (مثلاً شکست در جنگ چالدران)، او را برکنار کرد و پسر شیرخوارش عباس سوم را به سلطنت نشاند. نادر با لقب «نایبالسلطنه» زمام امور را به دست گرفت .
- تاجگذاری تاریخی: در ۱۷۳۶ میلادی، با حضور نمایندگان کشورهای خارجی در دشت مغان، خود را شاه ایران خواند و سلسله افشاریه را بنیان نهاد. این مراسم نماد احیای حاکمیت ملی ایران بود .
- نوآوریهای نظامی:
- سپاه مردمی: برای نخستین بار از شهروندان و روستاییان (غیر از عشایر) سربازگیری کرد.
- ادغام دشمنان شکستخورده: افغانها و دیگر گروهها را پس از پیروزی به سپاه خود اضافه میکرد .
فتوحات و نبردهای بزرگ
- جنگ با عثمانی:
- تصرف بغداد، کرکوک و موصل (۱۷۴۳).
- پیروزی در ناهاوند و انعقاد عهدنامه ذهاب که مرزهای غربی ایران را تثبیت کرد .
- لشکرکشی به هند (۱۷۳۸–۱۷۳۹):
- شکست محمدشاه گورکانی در نبرد کرنال.
- تصرف دهلی و غنایم افسانهای شامل تخت طاووس و کوه نور.
- الحاق مناطق غرب سند (پاکستان امروزی) به ایران .
- مقابله با روسیه: با دیپلماسی قوی، روسها را وادار به تخلیه گیلان و مازندران کرد .
سیاست داخلی و اقدامات
- تمرکزگرایی: ایجاد حکومت مقتدر مرکزی برای پایان دادن به شورشهای محلی.
- مالیاتستانی سختگیرانه: برای تأمین هزینه جنگهای پی در پی، که به شورشهای مردمی انجامید.
- پایتخت جدید: انتقال پایتخت از اصفهان به مشهد برای نزدیکی به خراسان (زادگاهش) .
افول و ترور (۱۷۴۷ میلادی)
- تغییر شخصیت: پس از مرگ پسرش رضاقلی میرزا (که به اشتباه او را خائن پنداشت)، دچار پارانویا و خشونت شدید شد. این امر به اعدامهای گسترده و کور کردن پسر دیگرش نصرالله میرزا انجامید .
- شورشها: شورشهای قبایل کرد، لر و عرب به دلیل مالیاتهای سنگین.
- ترور: در ۱۹ ژوئن ۱۷۴۷، توسط گروهی از افسران سپاه (به رهبری احمدخان ابدالی) در چادرش در فتحآباد قوچان به قتل رسید. جسدش در مشهد دفن شد .
میراث و ارزیابی تاریخی
- احیای تمامیت ارضی: ایران را از اشغال افغانها، عثمانیها و روسها نجات داد و مرزهای عصر صفوی را احیا کرد.
- الهامبخش ملی: در دوره پهلوی (بهویژه رضاشاه) به عنوان نماد «سازندگی پس از هرج و مرج» مورد ستایش قرار گرفت .
- تناقض در شخصیت: از یک سو نابغه نظامی و دیپلمات، و از سوی دیگر حاکمی مستبد با پایان تراژیک.
- تأثیر بر هویت ایران: به گفته مورخانی مانند عباس امانت، نادرشاه موج ملیگرایی قرنهای بعد را پیشبینی میکرد .
جدول خلاصه رویدادهای کلیدی زندگی نادرشاه
| دوره | رویدادهای شاخص | نتایج |
|---|---|---|
| زندگی اولیه (۱۶۸۸–۱۷۱۶) | تولد در دستجرد، اسارت توسط ازبکها | شکلگیری روحیه جنگندگی |
| صعود (۱۷۱۶–۱۷۳۶) | اتحاد با صفویه، نبردهای مهماندوست و مورچهخورت | آزادسازی اصفهان، تضعیف افغانها |
| حکومت (۱۷۳۶–۱۷۴۷) | تاجگذاری در دشت مغان، فتح هند | تأسیس افشاریه، گسترش مرزها، غنایم عظیم |
| افول (۱۷۴۷) | پارانویا، شورشها، ترور در فتحآباد | سقوط سریع افشاریه پس از مرگش |
نادرشاه در یک نگاه: او از چوپانزادهای محروم به “آخرین فاتح شرق” تبدیل شد، اما عطش قدرت و سوءظن، میراثش را به تراژدی کشاند. تاریخ او را همزمان نجاتدهنده ایران و ستمگری خودکامه میخواند .