اسکندر سوم مقدونی (۳۵۶–۳۲۳ پیش از میلاد)، مشهور به اسکندر کبیر، یکی از بزرگترین فرماندهان نظامی تاریخ و بنیانگذار امپراتوریی بود که از یونان تا هند گسترش یافت. در فرهنگ فارسی با عناوینی مانند اسکندر مقدونی، ذوالقرنین (در برخی منابع اسلامی) و خداوندگار آسیا شناخته می‌شود .
تولد و سال‌های آغازین
- تولد: در ۲۰ یا ۲۱ ژوئیه ۳۵۶ پیش از میلاد در پلا، پایتخت مقدونیه، به دنیا آمد .
- خانواده: پدرش فیلیپ دوم، پادشاه مقدونیه، و مادرش المپیاس، شاهزاده‌ای از اپیروس بود.
- آموزش: از ۱۳ تا ۱۶ سالگی تحت تعلیم ارسطو، فیلسوف نامدار یونان، قرار گرفت. او فلسفه، طب، ادبیات و علوم را آموخت و عشق به دانش در او شکل گرفت .
- نخستین نشانه‌های نبوغ: در ۱۰ سالگی اسب سرکش بوکفالوس را رام کرد، که بعدها اسب جنگی محبوبش شد .
- نخستین فرماندهی: در ۱۶ سالگی، هنگام لشکرکشی پدر به بیزانس، مسئولیت مقدونیه را بر عهده گرفت و شورش تراکیان را سرکوب کرد .
به قدرت رسیدن و آغاز فتوحات
- جانشینی: پس از ترور پدرش در ۳۳۶ پیش از میلاد، در ۲۰ سالگی به تخت نشست .
- سرکوب شورش‌ها: شورش‌های یونان را با خشونت فرونشاند؛ مثلاً شهر تبس را ویران کرد .
- لقب‌ها: پیشگوی معبد دلفی او را “سردار شکست‌ناپذیر” نامید .
فتوحات نظامی
اسکندر با ارتشی ۳۵٬۰۰۰ نفری به آسیا لشکرکشی کرد:
فتح ایران (۳۳۴–۳۳۰ پ.م):
- نبرد گرانیکوس (۳۳۴ پ.م): نخستین پیروزی بزرگ علیه سپاه هخامنشی .
- نبرد ایسوس (۳۳۳ پ.م): شکست داریوش سوم و اسیر شدن خانواده او .
- نبرد گوگمل (۳۳۱ پ.م): پایان حکومت هخامنشیان. اسکندر با تاکتیک هوشمندانه، داریوش را فراری داد و “شاهنشاه پارس” لقب گرفت .
- تسخیر تخت جمشید: طبق برخی منابع، کاخ پرسپولیس را به آتش کشید .
فتح مصر (۳۳۲ پ.م):
- مصریان او را “فرعون” و “پسر آمون” خواندند.
- بنیانگذاری اسکندریه، که به مرکز فرهنگی هلنیستی تبدیل شد .
حمله به هند (۳۲۶ پ.م):
- پس از عبور از رود سند، به پنجاب رسید.
- به دلیل شورش سربازان خسته، پیشروی متوقف شد و به بابل بازگشت .
مرگ و جانشینی
- درگذشت: در ۱۰ یا ۱۱ ژوئن ۳۲۳ پ.م در بابل، در ۳۲ سالگی، بر اثر تب (احتمالاً مالاریا یا مسمومیت) درگذشت .
- جانشینان: امپراتوری او بین سردارانش (دیادوخوی) تقسیم شد. پسرش اسکندر چهارم به دنیا آمد، اما کشته شد .
میراث و تأثیرات
- شهرسازی: بیش از ۲۰ شهر به نام اسکندریه ساخت که مهم‌ترین آن در مصر بود .
- فرهنگ هلنیستی: تلفیق فرهنگ یونانی با شرقی، پایه‌گذار تمدنی شد که قرن‌ها پایید .
- نظامی‌گری: تاکتیک‌های او (مانند فالانژ) هنوز در آکادمی‌های نظامی تدریس می‌شود .
- در ادبیات فارسی: دوگانگی چهرهٔ او—هم ویرانگر تخت جمشید و هم قهرمان اسکندرنامه‌ها—نشان‌دهنده تناقض در восприیمش است . برخی او را با ذوالقرنین در قرآن مطابق می‌دانند .
ویژگی‌های شخصیتی
- جاه‌طلبی: جمله مشهورش: “ترجیح می‌دهم زندگی کوتاه و پرافتخاری داشته باشم تا زندگی طولانی در گمنامی” .
- رهبری: همیشه در خط مقدم نبرد حاضر می‌شد و هرگز شکست نخورد .
- روابط: با هفستیون (دوست صمیمی) و روکسانا (همسر ایرانی) پیوندهای عمیقی داشت .
- تناقضات: خشونت در جنگ‌ها (مانند قتل عام‌های تبس و تیر) ولی احترام به فرهنگ‌های مغلوب (ازدواج با شاهزادگان ایرانی) .
جدول خلاصه رویدادهای کلیدی
| رویداد | سال (پ.م) | توضیح |
|---|---|---|
| تولد | ۳۵۶ | پلا، مقدونیه |
| آموزش نزد ارسطو | ۳۴۳–۳۴۰ | فلسفه و علوم |
| پادشاهی | ۳۳۶ | پس از قتل فیلیپ دوم |
| نبرد گوگمل | ۳۳۱ | سقوط هخامنشیان |
| فتح مصر | ۳۳۲ | تأسیس اسکندریه |
| بازگشت از هند | ۳۲۶ | توقف به خاطر شورش سربازان |
| مرگ | ۳۲۳ | بابل، در ۳۲ سالگی |
نتیجه‌گیری
اسکندر در عمر کوتاهش نه تنها جغرافیای جهان باستان را دگرگون کرد، بلکه با اشاعهٔ فرهنگ یونانی، بنیان تمدن هلنیستی را گذاشت که تا سده‌ها پس از او تأثیرگذار بود. او نماد جاه‌طلبی، نبوغ نظامی و تناقض‌های اخلاقی است—همچنان که در شعر فارسی “اسکندر جام می‌گرفت و عقلش مست بود” (حافظ)، هم ستوده شده و هم نقد شده است.