- نام و تبار:
خشایارشا (𐎧𐏁𐎹𐎠𐎼𐏁𐎠) از دو بخش «خشای» (فرمانروا) و «آرشا» (قهرمان مرد) تشکیل شده، به معنای «فرمانروای قهرمانان» یا «کسی که در میان شاهان پهلوان است». او پسر داریوش بزرگ و آتوسا (دختر کوروش بزرگ) بود و از سوی پدر و مادر به خاندان هخامنشی متصل میشد . - تولد و جانشینی:
در ۵۱۹ یا ۵۱۸ پ.م. زاده شد. با وجود بزرگ‌تر بودن برادرش «ارته‌برزن»، بهدلیل اصالتِ دوگانه (نواده کوروش از سوی مادر) در ۴۸۶ پ.م. در ۳۴ سالگی به جانشینی داریوش برگزیده شد .
به قدرت رسیدن و سرکوب شورش‌ها
خشایارشا در آغاز پادشاهی با چالش‌های عمده‌ای مواجه شد:
- شورش مصر (۴۸۵ پ.م.):
مصر علیه مالیات‌های سنگین شورش کرد. خشایارشا با لشکرکشی سریع، شورش را سرکوب و برادرش هخامنش را ساتراپ مصر کرد. منابع از «خشونت بی‌سابقه» و تحمیل «یوغ سنگین‌تر» بر مصریان خبر می‌دهند . - شورش بابل (۴۸۴ پ.م.):
بابلی‌ها پس از کشتن ساتراپ ایران («زوپیر»)، استقلال خواستند. خشایارشا با تخریب دیوارهای دفاعی بابل، غارت معبد «مردوک» (خدای بابلی) و انتقال تندیس طلای آن به ایران، شورش را سرکوب کرد. او سپس عنوان «شاه بابل» را از لقب‌های خود حذف و تنها «شاه پارس و ماد» خواند .
جنگ با یونان: پیروزی‌ها و شکست‌ها
انگیزه اصلی خشایارشا برای حمله به یونان، انتقام شکست پدرش در نبرد ماراتن (۴۹۰ پ.م.) و تحریک مشاورانی چون «مردونیه» (داماد داریوش) بود .
لشکرکشی عظیم (۴۸۰ پ.م.):
- تدارکات: ساخت پل شناور بر روی تنگه داردانل برای عبور سپاه، تأمین آذوقه از مسیر تراکیه و مقدونیه، و گردآوری سپاهی متشکل از ۴۸ قومِ تحت امپراتوری .
- نبرد ترموپیل:
با وجود مقاومت اسپارتی‌ها به رهبری «لئونیداس»، ایرانیان با محاصره پشت‌جبهه‌ای، یونانیان را شکست دادند و وارد آتن شدند. خشایارشا دستور داد آکروپولیس آتن را آتش بزنند، اما به کسانی که به معابد پناه برده بودند آسیبی نرسانند .
شکست‌های دریایی:
- نبرد سالامیس (۴۸۰ پ.م.):
نیروی دریایی ایران به فرماندهی آرتمیس (زن دریاسالار) در تلهٔ حیلهٔ «تمیستوکل» (سردار آتنی) افتاد. با انتشار شایعهٔ فرار یونانیان، کشتی‌های ایرانی وارد تنگهٔ سالامیس شدند و بهدلیل محدودیت مانور، شکست خوردند . - نبرد پلاته (۴۷۹ پ.م.):
باقی‌ماندهٔ سپاه ایران به فرماندهی مردونیه در برابر اتحاد یونانیان شکست خورد و مردونیه کشته شد. این پایان تهاجم ایران به یونان بود .
دلایل شکست:
- ناآشنایی با جغرافیای کوهستانی یونان،
- انگیزهٔ پایین سپاه چندملیتی ایران در برابر دفاع جانانهٔ یونانیان،
- حیله‌گری فرماندهان یونانی .
شخصیت و اقدامات فرهنگی
- ویژگی‌های فردی:
به گفته منابع، خشایارشا زیبارو، خوش‌اندام و تحصیل‌کرده بود و روحیه‌ای لطیف داشت. با این حال، در برخورد با شورش‌ها بی‌رحم عمل می‌کرد . - سازه‌های معماری:
- تکمیل تخت جمشید با افزودن کاخ‌هایی مانند هدیش (کاخ شخصی او) و تچر (تالار آینه).
- کتیبه‌های گنج‌نامه همدان که در آن خود را «شاه بزرگ، شاهِ شاهان، یگانه فرمانروا» می‌خواند .
- تسامح مذهبی؟:
برخلاف سیاست کوروش و داریوش، خشایارشا با تخریب معابد مصر و بابل، رویه‌ای خشن در پیش گرفت .
مرگ و میراث
- ترور توسط اردوان:
در اوت ۴۶۵ پ.م، اردوان (فرمانده گارد جاویدان) خشایارشا و پسر بزرگش «داریوش» را کشت. انگیزهٔ او احتمالاً قدرت‌طلبی یا اختلافات درباری بود . - جانشینی:
اردشیر یکم (پسر سوم خشایارشا) پس از کشتن اردوان، به پادشاهی رسید . - در منابع یهودی:
کتاب «استر» در عهد عتیق، خشایارشا (اخشورش) را همسر استر، ملکهٔ یهودی می‌داند که با نفوذ خود مانع کشتار یهودیان به دستور هامان (وزیر) شد. این رویداد مبنای جشن پوریم است .
جدول رویدادهای کلانی دوران خشایارشا :
| سال (پ.م.) | رویداد | توضیح |
|---|---|---|
| ۴۸۶ | آغاز پادشاهی | تاجگذاری پس از مرگ داریوش |
| ۴۸۵ | سرکوب شورش مصر | انتصاب هخامنش به ساتراپی |
| ۴۸۴ | سرکوب شورش بابل | تخریب معبد مردوک |
| ۴۸۰ | نبرد ترموپیل و سالامیس | فتح آتن و شکست دریایی |
| ۴۷۹ | نبرد پلاته | مرگ مردونیه و شکست نهایی |
| ۴۶۵ | ترور | کشته شدن توسط اردوان |
تحلیل پایانی: دوگانۀ تاریخی
خشایارشا در تاریخ‌نگاری‌های ایرانی به عنوان پادشاهی مقتدر و در یونانی (به‌ویژه هرودوت) به عنوان فرمانروایی متکبر تصویر شده است. اقدامات او از یک سو نشان‌دهنده قدرت نظامی و اداری هخامنشیان، و از سوی دیگر بیانگر آغاز افول این امپراتوری با شکست در یونان و شورش‌های پیاپی بود. میراث او ترکیبی از عظمت معماری تخت جمشید و خشونت در سرکوب شورش‌هاست .