تولد و تحصیلات
لویی پاستور در ۲۷ دسامبر ۱۸۲۲ در شهر دول (Dole) در شرق فرانسه به دنیا آمد. خانواده او کاتولیک و تهیدست بودند؛ پدرش ژان ژوزف پاستور، یک دباغ سابق و سرباز بازنشسته ارتش ناپلئون بود. پاستور سومین فرزند از پنج فرزند خانواده بود. در کودکی دانشآموزی متوسط محسوب میشد، اما استعداد چشمگیری در نقاشی و طراحی داشت. پرترههای او از خانواده و دوستانش اکنون در موزه انستیتو پاستور پاریس نگهداری میشود .
تحصیلات دانشگاهی خود را در کالج رویال بزانسون (Besançon) آغاز کرد و در سال ۱۸۴۳ وارد اکول نرمال سوپریور (École Normale Supérieure) در پاریس شد. اگرچه نمرات شیمی او متوسط بود، اما تحت تأثیر شیمیدانانی مانند آنتوان جروم بالارد و ژان-باپتیست دوما قرار گرفت. در سال ۱۸۴۷ با ارائه دو پایاننامه در شیمی و فیزیک، دکترای علوم خود را دریافت کرد و در ۲۶ سالگی به عنوان استاد شیمی در دانشگاه استراسبورگ منصوب شد .
زندگی شخصی و خانوادگی
پاستور در سال ۱۸۴۹ با ماری لوران، دختر رئیس دانشگاه استراسبورگ، ازدواج کرد. ماری نه تنها همسرش، بلکه دستیار علمی وفاداری نیز بود که مسئولیت امور اداری و ثبت دادههای آزمایشگاهی او را بر عهده داشت. آنها صاحب پنج فرزند شدند، اما تراژدی خانوادگی گریبانگیرشان شد: سه فرزندشان (ژان، کامیل و سسل) بر اثر حصبه و تیفوئید در کودکی درگذشتند. تنها دو فرزند، ژان-باپتیست و ماری-لوئیز، تا بزرگسالی زنده ماندند. مرگ فرزندانش انگیزهای قوی برای تحقیقاتش در زمینه بیماریهای عفونی شد .
دستاوردهای علمی برجسته
۱. کشف ایزومرهای نوری و بلورنگاری (۱۸۴۸)
پاستور با مطالعه بلورهای اسید تارتاریک (موجود در رسوبات شراب) کشف کرد که این ترکیب در دو فرم “راست‌دست” و “چپ‌دست” وجود دارد که تصاویر آینه‌ای یکدیگرند. این دو فرم، نور پلاریزه را در جهت‌های مخالف می‌چرخاندند. این کشف منجر به شکل‌گیری مفهوم “ایزومرهای نوری” و پایه‌گذاری شیمی فضایی (استریوشیمی) شد. این دستاورد به‌عنوان مهمترین کشف علمی او شناخته میشود .
۲. رد نظریه خلقالساعه و اثبات نقش میکروب‌ها (۱۸۵۷)
پاستور با یک آزمایش ساده اما انقلابی نظریه “خلقالساعه” (تولید خودبه‌خودی) را رد کرد:
- دو ظرف حاوی عصاره گوشت را آماده کرد؛ یکی را دربسته و دیگری را باز گذاشت.
- تنها ظرف باز فاسد شد، که ثابت کرد میکروب‌های هوا عامل فساد هستند . او همچنین ثابت کرد که تخمیر (مانند ترش شدن شراب و شیر) نتیجه فعالیت میکروارگانیسم‌های زنده است، نه یک فرایند شیمیایی محض .
۳. ابداع پاستوریزاسیون (۱۸۶۵)
برای حل مشکل فساد شیر و شراب، روشی را ابداع کرد که امروزه پاستوریزاسیون نامیده میشود: حرارت دادن مایعات به دمای ۶۰–۱۰۰°C برای کشتن باکتری‌های بیماری‌زا بدون تغییر عمده در کیفیت محصول. این روش انقلابی در صنایع غذایی و بهداشت عمومی ایجاد کرد .
۴. توسعه واکسن‌ها
- سیاه‌زخم (۱۸۸۱): با تضعیف باکتری باسیلوس آنتراسیس در دمای ۴۲°C، واکسنی ساخت که گوسفندان را علیه این بیماری کشنده ایمن می‌کرد. اثربخشی آن در یک آزمایش عمومی با ۵۰ گوسفند ثابت شد .
- هاری (۱۸۸۵): با عبور ویروس هاری از مغز خرگوش‌های آلوده و خشک‌کردن بافت نخاعی، واکسنی ساخت. در ۶ ژوئیه ۱۸۸۵، ژوزف میستر ۹ ساله را که ۱۴ بار توسط سگ هار گاز گرفته شده بود، با موفقیت درمان کرد. این موفقیت باعث تأسیس انستیتو پاستور در پاریس (۱۸۸۷) شد .
انستیتو پاستور و میراث ماندگار
در سال ۱۸۸۷، با کمک مالی بین‌المللی، انستیتو پاستور در پاریس تأسیس شد. این مؤسسه به مرکز تحقیقات بیماریهای عفونی تبدیل شد و پاستور تا پایان عمر ریاست آن را بر عهده داشت. امروزه بیش از ۳۰ شعبه از این مؤسسه در جهان فعال است . پاستور در سخنرانی‌هایش تأکید می‌کرد:
“فیزیکدانان و شیمیدانان بدون آزمایشگاه، مانند سربازان بدون اسلحه در میدان جنگ هستند” .
مرگ و میراث علمی
پاستور در ۲۸ سپتامبر ۱۸۹۵ در اثر عوارض سکته مغزی (که اولین بار در ۱۸۶۸ رخ داده بود) درگذشت. پیکر او در آرامگاهی زیرزمینی در انستیتو پاستور دفن شد. بر سنگ قبر او نوشته شده است:
“خوشبختی بزرگ خدمت بیشتر به مردم است” .
دستاوردهای او پایه‌های میکروبیولوژی پزشکی، ایمنی‌شناسی و بهداشت عمومی را بنا نهاد و به‌طور مستقیم باعث افزایش امید به زندگی در سراسر جهان شد. اصول واکسن‌سازی او راه را برای توسعه واکسن‌های بیماری‌هایی مانند وبا، طاعون، دیفتری و کزاز هموار کرد .
جدول خلاصه دستاوردهای کلیدی پاستور
| سال | دستاورد | تأثیر علمی |
|---|---|---|
| ۱۸۴۸ | کشف ایزومرهای نوری | پایه‌گذاری شیمی فضایی |
| ۱۸۵۷ | رد نظریه خلقالساعه | اثبات نقش میکروب‌ها در فساد و بیماری |
| ۱۸۶۵ | ابداع پاستوریزاسیون | انقلابی در صنایع غذایی و بهداشت عمومی |
| ۱۸۸۱ | واکسن سیاه‌زخم | نجات صنعت دامداری از بیماری کشنده |
| ۱۸۸۵ | واکسن هاری | آغاز ایمن‌سازی انسان در برابر بیماریهای ویروسی |
نکات کمتر گفته‌شده
- مخالفت‌ها و چالش‌ها: آزمایش واکسن سیاه‌زخم با مخالفت دامپزشکی به نام هیپولیت روسینگل مواجه شد که منجر به یک آزمون عمومی با ۵۰ گوسفند گردید .
- انتقادات اخلاقی: برخی یادداشت‌های او نشان می‌دهد برای پیشی گرفتن از رقبا، گاهی داده‌ها را دستکاری می‌کرد .
- تراژدی انسانی: هنگام مرگ یک دختر ۱۰ ساله بر اثر هاری، با گریه به والدینش گفت: “ای کاش می‌توانستم فرزندتان را نجات دهم” .
لویی پاستور نه‌تنها یک دانشمند، بلکه نمادی از پشتکار و انسانیت بود. جمله معروف او در بستر مرگ گویای عشق او به علم است:
“ای کاش جوان‌تر بودم تا خود را وقف کشف بیماریهای جدید کنم” .