تولد و پیشینه خانوادگی
ایرج میرزا در پاییز ۱۲۵۳ هجری شمسی (اکتبر ۱۸۷۴ میلادی) در تبریز به دنیا آمد. او از نوادگان فتحعلی شاه قاجار بود—پدرش غلامحسین میرزا (ملقب به صدرالشعرا و متخلص به “بهجت”) شاعر دربار مظفرالدین شاه، و پدربزرگش ملک ایرج میرزا (متخلص به “انصاف”) نیز ادیب و شاعر بودند. این پیشینه اشرافی و ادبی، زمینهساز رشد هنری او شد.
تحصیلات و مهارتها
- مدرسه دارالفنون تبریز: زبانهای فارسی، عربی، و فرانسه را فراگرفت و نزد استادانی چون میرزا محمدتقی عارف اصفهانی و میرزا نصرالله بهار شیروانی ادبیات آموخت.
- تسلط به پنج زبان: علاوه بر فارسی، به ترکی آذربایجانی، عربی، فرانسه و روسی مسلط بود.
- خوشنویسی: در خط نستعلیق و نسخ مهارت داشت.
زندگی شخصی و وقایع تلخ
- ازدواج زودهنگام: در ۱۶ سالگی با دختری ۱۳ ساله ازدواج کرد، اما کمتر از سه سال بعد، همسر و پدرش را تقریباً همزمان از دست داد. این حوادث او را با سه فرزند خردسال (جعفرقلی، خسرو و ربابه) تنها گذاشت.
- تراژدی خودکشی پسر: در ۱۲۹۶ شمسی، پسر بزرگش جعفرقلی خودکشی کرد که تأثیر عمیقی بر روحیه او گذاشت.
فعالیتهای حرفهای و تحول فکری
- دوره درباری (۱۸ سالگی):
- معاونت مدرسه مظفری تبریز و مدیریت نخستین نشریه دانشجویی تبریز به نام “ورقه”.
- پس از مرگ پدر، لقب “فخرالشعرا” را از مظفرالدین میرزا (ولیعهد) دریافت کرد، اما به زودی از مدیحهسرایی دربار بیزار شد و کناره گرفت.
- مشاغل دولتی پراکنده:
- منشی امینالدوله در اروپا
- ریاست اتاق تجارت تبریز
- کار در گمرک کردستان و انزلی
- معاونت استانداری اصفهان و فرمانداری آباده.
- پیوستن به مشروطه:
- پس از بازگشت به تهران در ۱۲۸۳ شمسی، به جنبش مشروطه پیوست و با شعرهای انتقادی به صدای مردم تبدیل شد.
- تأسیس اداره عتیقهجات (باستانشناسی) در وزارت معارف از اقدامات ماندگار اوست.
سبک شعری و نوآوریها
- زبان ساده و مردمی: استفاده از واژههای عامیانه و طنز تلخ برای انتقاد اجتماعی (مانند هجو محمدعلی شاه و احمد شاه).
- قالبهای متنوع: ۴۵% اشعارش مثنوی، ۲۷% قصیده و ۱۹% قطعه بودهاند.
- مضامین نو: تمرکز بر انتقاد سیاسی، حقوق زنان، میهنپرستی و آموزش کودکان.
آثار شاخص
- منظومه زهره و منوچهر: ترجمه منظوم “ونوس و آدونیس” شکسپیر با تم ایرانی، که ناتمام ماند.
- عارفنامه: پاسخی طنزآمیز به بیاحترامی عارف قزوینی، شامل ۵۱۵ بیت.
- اشعار ماندگار درباره مادر:
گویند مرا چو زاد مادر
پستان به دهن گرفتن آموخت
شبها بر گاهوارهٔ من
بیدار نشست و خفتن آموخت… - شعر کودک: از پیشگامان ادبیات کودک با آثاری مانند “ما که اطفال این دبستانیم” و “داشت عباسقلیخان پسری”.
دیدگاههای سیاسی و مذهبی
- سیاست: با وجود اصالت اشرافی، از مشروطه حمایت کرد، اما نگاه محافظهکارانهای داشت:
“رعایا جملگی بیچارگان اند… نه آزادی نه قانون میپسندند”.
در عین حال، مشاور کلنل پسیان در قیام خراسان بود. - مذهب: باورهای دینی متغیری داشت؛ اشعاری در نقد روحانیون و حتی انکار خدا سرود، اما گاه برای حفظ جان، مرثیههای مذهبی میسرود.
شخصیت دوگانه
در جمع رسمی متین و محتاط بود، اما در محافل خصوصی بذلهگو و صمیمی توصیف شده است. پروفسور مار (خاورشناس روس) او را: “مردی سیاهسوخته، لاغراندام و بردبار” میخواند که با خوانش شعرش به اشعار جان میبخشید.
درگذشت و میراث
در ۲۲ اسفند ۱۳۰۴ (۱۴ مارس ۱۹۲۶) بر اثر سکته قلبی در منزلی در خیابان پهلوی (ولیعصر کنونی) تهران درگذشت. آرامگاه او در گورستان ظهیرالدوله شمیران است. ملکالشعرای بهار در رثایش سرود:
“سکته کرد و مرد ایرج میرزا / قلب ما افسرد ایرج میرزا…”.
میراث ادبی: حدود ۱۴٬۰۰۰ بیت شعر از او به جا مانده که دیوانش نخستین بار در ۱۳۰۷ توسط پسرش خسرو منتشر شد. او را “سعدی دوران” و “پیشگام تجدد در شعر فارسی” میدانند که راه را برای شعر معاصر ایران هموار کرد.