مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (۶۰۴–۶۷۲ هجری قمری)، مشهور به مولوی یا رومی، از بزرگ‌ترین شاعران، عارفان و اندیشمندان ایرانی است که اشعار او مرزهای جغرافیایی و زبانی را درنوردیده و تأثیری جهانی یافته است. در زیر به مراحل زندگی، تحولات فکری و آثار او پرداخته می‌شود:
۱. تولد و خاستگاه خانوادگی
- مولانا در ۶ ربیع‌الاول ۶۰۴ ه.ق در شهر بلخ (افغانستان امروزی) زاده شد.
- پدرش بهاءالدین ولد، عارف و عالم برجسته‌ای بود که به دلیل اختلاف با سلطان محمد خوارزمشاه، بلخ را ترک کرد. پس از سفرهای طولانی، خانواده او در قونیه (ترکیه فعلی) ساکن شدند .
- بهاءالدین ولد نقش مهمی در تربیت اولیه مولانا داشت و آموزه‌های عرفانی او پایه‌ای برای اندیشه پسرش شد.
۲. تحصیلات و اساتید
- پس از درگذشت پدر، برهان‌الدین محقق ترمذی (شاگرد بهاءالدین) مسئولیت تربیت مولانا را بر عهده گرفت. او مولانا را با عرفان نظری و ریاضت‌های عملی آشنا کرد .
- مولانا در علوم دینی، فلسفه، فقه و ادبیات به مقام استادی رسید و در قونیه به تدریس و افتا پرداخت.
۳. تحول روحی: ملاقات با شمس تبریزی
- نقطه عطف زندگی مولانا در سال ۶۴۲ ه.ق با ملاقات شمس تبریزی رخ داد. این دیدار چنان تأثیری بر او گذاشت که:
- مسند تدریس را رها کرد.
- به سلوک عرفانی و مراقبت باطنی روی آورد.
- دیوان غزلیاتش را با الهام از شمس سرود و لقب “کلیات شمس” را بر آن نهاد .
- رابطه این دو استاد-شاگردی به حدی ژرف بود که غیبت ناگهانی شمس (احتمالاً به قتل رسیده)، مولانا را در سوگی ابدی فرو برد.
۴. آثار برجسته
مولانا آثاری به نظم و نثر پدید آورد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- مثنوی معنوی: منظومه‌ای شش‌جلدی با ۲۷٬۰۰۰ بیت، مشهور به “قرآن فارسی”. این اثر با داستان‌های نمادین، مفاهیم عرفانی را آموزش می‌دهد .
- دیوان شمس (کلیات شمس): شامل غزلیات عرفانی که بیش از ۴۰٪ وزن‌های شعری آن در قالب رمل مسدس محذوف (وزن مثنوی) سروده شده‌اند .
- رباعیات: نزدیک به ۴٬۰۰۰ رباعی با وزن مفعول مفاعیل مفاعیل فعل.
- نثر عرفانی:
- فیه مافیه: مجموعه گفتارهای مولانا در موضوعات اخلاقی و عرفانی.
- مجالس سبعه: هفت خطابه درباره تفسیر قرآن و مفاهیم دینی .
۵. سبک شعری و مفاهیم محوری
- عشق به مثابه محور هستی: اشعار او عشق را نیرویی فراگیر می‌داند که جهان را به حرکت وامیدارد:
“آمدهام که سر نهم عشق تو را به سر برم” .
- وحدت وجود: اعتقاد به یگانگی تمام مظاهر جهان در ذات الهی.
- رقص سماع: به عنوان تجلی روحانی و وسیله‌ای برای اتحاد با حق توصیف می‌شود .
۶. درگذشت و میراث
- مولانا در ۵ جمادی‌الثانی ۶۷۲ ه.ق در قونیه درگذشت. آرامگاه او (مقبره خضرای سبز) به زیارتگاهی جهانی تبدیل شده است.
- تأثیر جهانی:
- اشعار او به بیش از ۵۰ زبان ترجمه شده‌اند.
- در غرب، به عنوان پرفروش‌ترین شاعر قرن بیست‌ویکم شناخته می‌شود.
- مراسم سالانه “شب عروس” (روز وفاتش) با آیین سماع در قونیه برگزار می‌گردد .
۷. منابع برای مطالعه بیشتر
- کتاب: مولانا و معنای زندگی (تحلیل دیدگاه‌های فلسفی او) .
- اپلیکیشن: نرم‌افزار “مولوی” با دسترسی به اشعار و زندگینامه (برای اندروید) .
- مستند: فیلم مست عشق (زندگینامه بصری) .
مولانا جهان‌بینی خود را در این بیت خلاصه می‌کند:
“بمیرید، بمیرید، در این عشق بمیرید
ز خاکستر مردگان، سبزه دمید.”