تولد و پیشینه خانوادگی
- تاریخ و محل تولد: غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ هجری شمسی (۱۸ مه ۱۰۴۸ میلادی) در نیشابور، خراسان، به دنیا آمد.
- ریشهٔ لقب “خیام”: این لقب احتمالاً از حرفهٔ خیمه‌دوزی پدر یا اجدادش (خیمه‌دوز) گرفته شده است. برخی نیز معتقدند پدرش در امور دیوانی فعالیت داشته است.
- زمینه مذهبی: نیشابور در آن دوران مرکز زرتشتیان بود و احتمالاً پدر خیام پیش از اسلام آوردن، زرتشتی بوده است.
تحصیلات و استادان
- اساتید برجسته: خیام در نیشابور نزد امام موفق نیشابوری فقه، حدیث، تفسیر، فلسفه و نجوم آموخت. همچنین شاگرد بهمنیار (ریاضیدان زرتشتی) بود.
- شاگردی ابن‌سینا؟: با وجود برخی روایات، شاگردی مستقیم ابن‌سینا به دلیل اختلاف زمانی ناممکن است. خیام تنها ابن‌سینا را “استاد معنوی” خود می‌دانست.
- تسلط بر علوم: او به دو زبان فارسی و عربی تسلط داشت و فلسفه را مستقیماً از متون یونانی فراگرفت. علوم او شامل ریاضی، نجوم، فلسفه، موسیقی، تاریخ و فقه می‌شد.
دوره‌های مهم زندگی و دستاوردها
- سمرقند (۴۴۹ ه.ق):
- تحت حمایت قاضی القضات سمرقند، کتاب رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله را دربارهٔ معادلات درجه سوم تألیف کرد.
- اصفهان (۱۸ سال اقامت):
- به دعوت ملک‌شاه سلجوقی و وزیرش خواجه نظام‌الملک، سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گرفت.
- طراحی تقویم جلالی (۴۵۸ ه.ش): با دقت ۳۶۵.۲۴۲۱۹۸۵۸۱۵۶ روز در سال، که تا امروز دقیق‌ترین تقویم خورشیدی جهان است.
- نگارش رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس، اثبات اصل پنجم اقلیدس درباره خطوط موازی.
- پس از مرگ ملک‌شاه:
- با قطع بودجه رصدخانه و کشته شدن نظام‌الملک، به مرو و سپس نیشابور بازگشت و به تدریس پرداخت.
دستاوردهای علمی کلیدی
- ریاضیات:
- حل هندسی معادلات درجه سوم با استفاده از مقاطع مخروطی.
- تدوین مثلث خیام-پاسکال برای ضرایب بسط دوجمله‌ای.
- نقد نظریه‌های اقلیدس و پایه‌گذاری هندسه‌های نااقلیدسی.
- نجوم:
- محاسبه مدار زمین به دور خورشید با ۱۶ رقم اعشار.
- مخالفت با طالع‌بینی علیرغم فعالیت در دربار به عنوان منجم.
- موسیقی و فلسفه:
- تحلیل ریاضی موسیقی در القول علی اجناس التی بالاربعاء.
- پنج رساله فلسفی از جمله فی الکون و التکلیف و الضیاء العقلی.
رباعیات و شهرت ادبی
- ویژگی شعر: رباعیات او با زبانی ساده و بی‌آلایش، مفاهیم عمیف فلسفی چون گذرایی زندگی، حیرت در برابر هستی و توصیه به غنیمت‌شمردن زمان را بیان می‌کند.
- انتشار دیرهنگام: معاصرانش (مانند نظامی عروضی) عمدتاً او را به عنوان ریاضیدان می‌شناختند. اولین اشاره به اشعارش ۱۰۰ سال پس از مرگ او ثبت شده است.
- شهرت جهانی: ترجمه ادوارد فیتزجرالد از رباعیات به انگلیسی (۱۸۵۹) باعث شناخته‌شدن خیام در غرب شد. این ترجمه به ده‌ها زبان زنده دنیا برگردانده شده است.
نکات شخصیتی و باورها
- زندگی شخصی: هرگز ازدواج نکرد و همسری برنگزید. بیشتر عمر خود را در سفرهای علمی یا خلوت پژوهشی گذراند.
- نگرش فلسفی: با وجود شهرت به “شک‌گرایی”، در رساله‌های فلسفی به وجود خدا (“واجب الوجود”) و نظم هستی اعتقاد داشت، اما نسبت به قضا و قدر و معاد تردید نشان می‌داد.
- افسانه سه یار دبستانی: دوستی با حسن صباح و خواجه نظام‌الملک در مدرسه، افسانه‌ای بی‌اساس است چرا که از نظر تاریخی این سه هم‌عصر نبوده‌اند.
درگذشت و یادبودها
- تاریخ وفات: ۱۲ آذر ۵۱۰ هجری شمسی (۴ دسامبر ۱۱۳۱ میلادی) در نیشابور. آرامگاه او در باغی کنار امامزاده محروق قرار دارد و طراحی آن توسط هوشنگ سیحون انجام شده است.
- پیش‌بینی محل دفن: گفته می‌شود خیام پیش‌بینی کرده بود آرامگاهش جایی خواهد بود “که هر بهاری شمال بر او گل افشان می‌کند”.
- یادمان‌های جهانی:
- نام‌گذاری دهانه‌ای در ماه و سیارک ۳۰۹۵ به نام او.
- هتل‌ها و شراب‌هایی در فرانسه، مصر و تونس با نام “خیام”.
- ساخت فیلم‌های سینمایی مانند عمر خیام (۱۹۵۶) و میراث‌دار: افسانه عمر خیام (۲۰۰۵).
جدول: خلاصه دستاوردهای خیام
| حوزه | مهم‌ترین آثار/کشفیات | تأثیر تاریخی |
|---|---|---|
| ریاضیات | حل معادلات درجه سوم، مثلث خیام-پاسکال | پایه‌گذاری هندسه نااقلیدسی |
| نجوم | تقویم جلالی، محاسبه مدار زمین | دقیق‌ترین تقویم جهان تاکنون |
| ادبیات | رباعیات (تنها ۵۷ رباعی اصیل تأیید شده) | شهرت جهانی با ترجمه فیتزجرالد |
| فلسفه | ۵ رساله فلسفی به عربی و فارسی | تلفیق عقل‌گرایی با پرسش‌های وجودی |
میراث پایدار
خیام چهره‌ای چندبعدی بود که در قرن پنجم هجری، مرزهای علم و ادب را گسترش داد. از یک سو تقویم جلالی او پس از ۹۰۰ سال هنوز مبنای گاهشماری ایران است، و از سوی دیگر رباعیاتش الهام‌بخش مکاتب فلسفی مانند اگزیستانسیالیسم بوده‌اند. او نماد نبوغ ایرانی در تلفیق خردورزی علمی با ژرف‌نگری ادبی است.
“این چرخ فلک که ما در او حیرانیم / فانوس خیال از او مثالی دانیم / خورشید چراغدان و عالم فانوس / ما چون صوریم کاندر او حیرانیم” (رباعی منسوب به خیام، اشاره‌ای کیهان‌شناختی به مرکزیت خورشید).