تولد و دوران نخستین
- زادگاه و خانواده: فیثاغورس (زادهٔ حدود ۵۷۰ پ.م) در جزیرهٔ ساموس یونان، در خانوادهای ثروتمند و اشرافی به دنیا آمد. پدرش «منسارخوس» تاجری از تیروس (ترکیهٔ امروزی) بود .
- تحصیلات آغازین: از کودکی نزد فیلسوفانی چون فیرکیدس و آناکسیماندر دانش آموخت و نشانههای نبوغ در ریاضیات و فلسفه را بروز داد .
سفرهای دانشجویی و آشنایی با تمدنهای شرق
فیثاغورس برای تکمیل دانش خود به سرزمینهای شرقی سفر کرد:
- مصر: حدود ۲۲ سال نزد کاهنان مصری به مطالعهٔ ریاضیات، نجوم و علوم دینی پرداخت. او به دلیل توصیهنامهٔ پولوکراتوس (حاکم ساموس) به راحتی به محافل سری کاهنان راه یافت .
- بابل: پس از مصر، به بابل رفت و با ریاضیات پیشرفتهٔ بابلیان، از جمله سیستم اعداد و محاسبات نجومی آشنا شد. برخی منابع اشاره میکنند او در بابل به حالت اسارت زندگی میکرد و سپس همراه داریوش اول به تخت جمشید آمد .
- ایران: در متون ایرانی (مانند ویکی امام خمینی) آمده که او با مغان ایرانی نیز ارتباط داشت و آموزههای عرفانی شرق را در فلسفهٔ خود گنجاند .
بنیانگذاری مکتب فیثاغوری در کروتون
پس از بازگشت به یونان (حدود ۵۳۰ پ.م)، به دلیل مخالفت با حکومت جنگطلب پولوکراتوس، به شهر کروتون در جنوب ایتالیا مهاجرت کرد و مکتب خود را تأسیس نمود:
- ساختار مکتب: مکتب او ترکیبی از آموزش ریاضیات، فلسفه، موسیقی و تعالیم عرفانی بود. اعضا به دو گروه تقسیم میشدند:
- ریاضیدانها (محققان عملی)
- آکوستیکها (فیلسوفان نظری) .
- اصول بنیادین:
- عدد، اساس جهان: اعتقاد داشت «همه چیز عدد است» و روابط ریاضی حاکم بر موسیقی، نجوم و طبیعت، گواهی بر این امر است .
- تناسخ ارواح: روح انسان پس از مرگ به بدنی دیگر منتقل میشود تا به پاکی برسد .
- ممنوعات دینی: پیروان از خوردن باقلا، لمس خروس سفید، شکستن نان و دهها دستور عجیب دیگر منع میشدند .
دستاوردهای علمی و فلسفی
- انقلاب در ریاضیات:
- قضیهٔ مشهور: رابطهٔ \(a^2 + b^2 = c^2\) در مثلث قائمالزاویه، که پیشینیان به صورت تجربی میدانستند، ولی او نخستین کسی بود که آن را قیاسی اثبات کرد .
- کشف اعداد گنگ: هیپاسوس (شاگردش) با کشف \(\sqrt{2}\) به عنوان عددی گنگ، بنیان باور به کمال اعداد را متزلزل کرد .
- موسیقی و ریاضی: کشف رابطهٔ ریاضی فواصل موسیقی (مثلاً نسبت ۱:۲ برای اکتاو) و مفهوم «موسیقی کُرات» برای حرکت سیارات .
- خردگرایی فلسفی: با استدلال تحلیلی ثابت کرد حقایق ریاضی (مثل ۲+۲=۴) نیازی به مشاهده ندارند و از تفکر محض نشأت میگیرند .
باورهای دینی و عرفانی
- نور و سرور به مثابه عوالم مجرد: به باور او، نور جسمانی از «عالم نور» و شادی انسان از «عالم سرور» نشأت میگیرد. فلاسفه با اتصال به این عوالم، همواره شادمانند .
- تأثیر بر فلسفهٔ اسلامی: امام خمینی در آثارش اشاره میکند که فیثاغورس نفس را «تألیفی از اعداد اولیه» میدانست و سیر بازگشت آن به عالم ربوبی را توصیف میکرد .
پایان زندگی و میراث
- تبعید و مرگ مرموز: مخالفتهای سیاسی و دینی سبب شد مردم علیه مکتب او شورش کنند. بنا به روایات:
- در فرار از کروتون، به مزرعه باقلا رسید و از پای نهادن بر گیاهان سر باز زد. دستگیر شد و تحت شکنجه کشته شد .
- یا خود را ۸۰ روز گرسنه داد و خودکشی کرد (نظریهای که در اسلام مردود شمرده شده) .
- تاریخ درگذشت: بین ۴۹۵ تا ۵۰۷ پ.م (حدود ۷۵–۸۰ سالگی) .
- میراث جاودان: اندیشههای او بر افلاطون، فلسفهٔ اسلامی و ریاضیات نوین تأثیری عمیق گذاشت. شاگردانش تا ۳۰۰ سال پس از مرگش، به احترام نامش قیام میکردند .
جدول: چکیدهٔ تأثیرات فیثاغورس
| حوزه | دستاورد | تأثیر تاریخی |
|---|---|---|
| ریاضیات | اثبات قضیهٔ مثلث قائمالزاویه | پایهٔ هندسهٔ تحلیلی |
| فلسفه | خردگرایی و جهان اعداد | الهامبخش افلاطون و حکمت اسلامی |
| موسیقی | کشف نسبتهای هارمونیک | بنیان تئوری موسیقی غرب |
| دین | آیین تناسخ و ریاضت | الهامبخش عرفانهای شرقی |
فیثاغورس نه تنها ریاضیات را از تجربه به استدلال قیاسی ارتقا داد، بلکه پیوندی جاودان بین عدد، فلسفه و عرفان برقرار کرد. با وجود اختلافات دربارهٔ جزئیات زندگیاش، هستهٔ اندیشهٔ او همچنان زنده است: «نظم جهان در پرتو اعداد قابل درک است».