تولد و پیشینه خانوادگی
ارسطو در سال ۳۸۴ پیش از میلاد در شهر استاگیرا (شبه‌جزیره خالکیدیکه در شمال یونان) زاده شد. پدرش نیکوماخوس، پزشک دربار آمینتاس سوم (پادشاه مقدونیه و پدربزرگ اسکندر مقدونی) بود. این ارتباط، بعدها زمینه‌ساز نزدیکی ارسطو به دربار مقدونیه شد. مادرش فایستیس نیز از خانوادهای ثروتمند بود. ارسطو در ۱۵ سالگی یتیم شد و تحت سرپرستی پروکسنوس (شوهر خواهرش) قرار گرفت که او را برای تحصیل به آتن فرستاد .
تحصیل در آکادمی افلاطون
در ۳۶۷ ق.م، در ۱۷ سالگی وارد آکادمی افلاطون در آتن شد. به مدت ۲۰ سال شاگرد و همکار افلاطون بود و بهدلیل نبوغش، افلاطون او را “عقل مجسم آکادمی” می‌نامید. اگرچه ارسطو تحت تأثیر افلاطون بود، اما به‌تدریج نقدهای فلسفی خود را شکل داد؛ از جمله مخالفت با نظریه مُثُل افلاطون و تأکید بر مشاهده جهان مادی .
دوران پس از افلاطون و ازدواج
پس از مرگ افلاطون در ۳۴۷ ق.م، بهدلیل اختلاف با جانشین او (اسپئوسیپوس) و احساسات ضد مقدونی در آتن، شهر را ترک کرد. به اسوس در آسیای صغیر رفت و با پیتیاس (خواهرزاده حاکم محلی، هرمیاس) ازدواج کرد. در این دوره، پژوهش‌های پیشگامانه خود در زیست‌شناسی را آغاز نمود و با تشریح جانوران دریایی، پایه‌های علم تشریح را بنا نهاد .
مربی‌گری اسکندر مقدونی
در ۳۴۳ ق.م، فیلیپ دوم (پادشاه مقدونیه) از او دعوت کرد تا آموزش اسکندر (۱۳ ساله) را بر عهده گیرد. ارسطو به مدت ۵ سال (تا تاجگذاری اسکندر در ۳۳۶ ق.م) علوم طبیعی، فلسفه و استراتژی‌های نظامی به او آموخت. این ارتباط، بعدها حمایت‌های مالی اسکندر را برای پژوهش‌های ارسطو به‌همراه داشت، از جمله تأسیس اولین باغ وحش تاریخ .
تأسیس لوکیون و اوج فعالیت علمی
پس از بازگشت به آتن در ۳۳۵ ق.م، مدرسه خود به نام لوکیون (Lyceum) را بنیان نهاد. این مدرسه در تقابل با آکادمی افلاطون، بر مشاهده تجربی و پژوهش در علوم طبیعی (زیست‌شناسی، هواشناسی، فیزیک) تمرکز داشت. شاگردان در حال قدم‌زدن در ایوان‌های مدرسه درس می‌آموختند؛ از این‌رو پیروان او به “مشائیان” (Peripatetics) معروف شدند. ارسطو در این دوره بیش از ۲۰۰ اثر تألیف کرد که تنها ۳۱ اثر باقی مانده‌است .
مهم‌ترین دستاوردهای علمی و فلسفی
- منطق:
پایه‌گذار منطق صوری با کتاب‌های ارغنون (شامل ۶ رساله). او نخستین کسی بود که قیاس (Syllogism) را به‌عنوان ابزار استدلال تعریف کرد و قوانین استنتاج را تدوین نمود . - زیست‌شناسی:
در تاریخ حیوانات، جانوران را بر اساس خون (مهره‌داران) و بی‌خون (بی‌مهرگان) طبقه‌بندی کرد و سیستم نام‌گذاری دوتایی (گونه + تفاوت) را ابداع نمود. به‌دقت کالبدشکافی ماهی‌ها و سخت‌پوستان پرداخت . - متافیزیک:
در کتاب متافیزیک، نظریه علل چهارگانه (مادی، صورتی، فاعلی، غایی) و هیلومورفیسم (ترکیب ماده و صورت) را مطرح کرد . - اخلاق و سیاست:
در اخلاق نیکوماخوسی، “سعادت” را ناشی از فضیلت عقلانی دانست. در کتاب سیاست، انسان را “حیوان سیاسی” تعریف و بهترین نظام حکومتی را “حکومت میانه‌رو” معرفی کرد . - هنر و بلاغت:
در فن شعر، تراژدی را موجب “تزکیه روان” (کاتارسیس) دانست و در بلاغت، سه روش متقاعدسازی (اخلاق، عاطفه، منطق) را تحلیل کرد .
زندگی شخصی و خانواده
- همسر اول: پیتیاس (درگذشته ۳۳۵ ق.م)؛ حاصل این ازدواج، دختری به نام پیتیاسِ کوچک.
- همسر دوم: هرپولیس (کنیز آزادشده)؛ صاحب پسری به نام نیکوماخوس که کتاب “اخلاق” به نام اوست .
تبعید و مرگ
پس از مرگ اسکندر در ۳۲۳ ق.م، احساسات ضد مقدونی در آتن اوج گرفت. ارسطو به‌اتهام “بی‌حرمتی به خدایان” محاکمه شد. برای “جلوگیری از گناه دوم آتنیان علیه فلسفه” (با اشاره به اعدام سقراط)، به خالکیس گریخت و یک سال بعد در ۳۲۲ ق.م در ۶۲ سالگی درگذشت .
میراث و تأثیر تاریخی
- لقب “معلم اول”:
بهدلیل سامان‌دهی علوم در شاخه‌های منظم (فلسفه نظری، عملی، ادبی) و تدوین روش‌های استدلال . - انتقادات:
برخی نظریات علمی او (مثل مرکزیت زمین، تفاوت سرعت سقوط اجسام) هزاران سال پیشرفت علم را کند کرد، اما روش تجربی‌اش الهام‌بخش دانشمندان رنسانس شد . - تأثیر بر تمدن‌ها:
آثارش از طریق ترجمه‌های سریانی و عربی (به‌ویژه توسط ابن‌رشد) به جهان اسلام منتقل شد و پایه‌های فلسفه اسلامی را شکل داد. در اروپای قرون وسطی، اندیشه‌های او با الهیات مسیحی تلفیق شد .
نقل‌قول شاخص:
“فضیلت، حد وسط دو رذیلت است؛ شجاعت، میان بی‌باکی و بزدلی قرار دارد.”
— اخلاق نیکوماخوسی .
ارسطو نه‌تنها به‌عنوان یک فیلسوف، بلکه به‌مثابه پدر علوم تجربی، منطق‌دان بنیان‌گذار و معلمی جهان‌شمول شناخته می‌شود که میراث فکری‌اش پس از ۲۴ قرن، همچنان زنده است.