حافظ شیرازی، یکی از بزرگ‌ترین شاعران غزل‌سرای ایران و جهان، با نام کامل خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین محمد حافظ شیرازی، در قرن هشتم هجری در شهر شیراز متولد شد. اطلاعات دقیقی از زندگی شخصی او در دست نیست، زیرا حافظ در زمان حیاتش به شهرت چندانی نرسیده بود و بسیاری از اطلاعات موجود درباره زندگی او از طریق دیوان اشعار، روایات شفاهی و داستان‌های متأخر گردآوری شده است.
تولد و خانواده
حافظ احتمالاً در حدود سال ۷۲۶ هجری قمری (حدود ۱۳۲۵ میلادی) در شیراز به دنیا آمد. برخی منابع، تولد او را در سال‌های ۷۲۰ یا ۷۳۱ هجری نیز ذکر کرده‌اند. پدر او، بهاءالدین، از اهالی اصفهان بود که به شیراز مهاجرت کرده و در آنجا به تجارت یا امور مالی مشغول بود. مادر حافظ نیز از اهالی کازرون بود. پس از مرگ زودهنگام پدر، حافظ در کودکی با مشکلات مالی مواجه شد و به همراه مادرش زندگی سختی را تجربه کرد.
تحصیل و جوانی
حافظ در جوانی به تحصیل علوم دینی و ادبی پرداخت و به دلیل استعداد فراوان، قرآن را به‌طور کامل حفظ کرد. این موضوع باعث شد که لقب «حافظ» به او داده شود. او همچنین در محضر اساتید بزرگی چون قوام‌الدین ابوالبراکات محمد شیرازی، علوم دینی، ادبیات عرب و عرفان را فراگرفت. حافظ به ادبیات فارسی، شعر و عرفان علاقه‌مند بود و در این زمینه‌ها به مهارت بالایی دست یافت. برخی روایات نیز از اشتغال او به نانوایی در دوران جوانی سخن می‌گویند که نشان‌دهنده سختی‌های زندگی او در آن زمان است.
فعالیت‌های اجتماعی و درباری
حافظ در طول زندگی‌اش با حاکمان و درباریان شیراز ارتباط داشت، اما به نظر می‌رسد که هیچ‌گاه به‌طور کامل به دربار وابسته نشد. او در دوران حکومت آل مظفر، به‌ویژه در زمان شاه شجاع، مورد توجه قرار گرفت. در اشعار حافظ می‌توان نقدهای تند و تیز او به ریاکاری، فساد و ظلم حاکمان و روحانی‌نمایان را مشاهده کرد. او همچنین از مدح‌گویی صرف پرهیز می‌کرد و بیشتر به بیان مفاهیم عرفانی و اخلاقی در شعرش می‌پرداخت.
حافظ در شیراز به تدریس علوم دینی و ادبی نیز مشغول بود و شاگردان بسیاری داشت. او به دلیل تسلط بر قرآن و علوم اسلامی، به‌عنوان یک عالم دینی نیز شناخته می‌شد.
عرفان و دیدگاه‌های فلسفی
حافظ یکی از برجسته‌ترین شاعران عرفانی ایران است. در اشعار او، مفاهیم عرفانی و معنوی با زبانی نمادین و زیبا بیان شده‌اند. او از اصطلاحات و نمادهایی مانند می، ساقی، خرابات و رند استفاده می‌کند که هر یک بار معنایی عمیق و عرفانی دارند. حافظ به مکتب عرفان ایرانی و آرای افرادی چون مولانا و عطار نزدیک بود و در عین حال، از آزاداندیشی و نقد خرافات و تنگ‌نظری برخوردار بود.
دیوان حافظ
دیوان حافظ شامل حدود ۵۰۰ غزل، چندین قصیده، مثنوی و رباعی است. غزل‌های او به دلیل زیبایی کلام، عمق معنا و استفاده از ایهام و صنایع ادبی، شهرتی جهانی دارند. موضوعات اصلی اشعار حافظ شامل عشق (هم زمینی و هم الهی)، عرفان، نقد اجتماعی، و ستایش زیبایی و لذت‌های زندگی است. دیوان او همچنین به دلیل استفاده در فال‌گیری، از جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ ایرانی برخوردار است.
سفرها و ارتباطات
بر اساس برخی روایات، حافظ به شهرهای مختلفی مانند یزد و اصفهان سفر کرده و حتی دعوت‌نامه‌ای از سلطان احمد جلایر برای سفر به بغداد دریافت کرده است، اما به دلیل دلبستگی به شیراز، این سفر را نپذیرفت. همچنین داستان‌هایی درباره دیدار او با تیمور لنگ وجود دارد که بیشتر جنبه افسانه‌ای دارند و سندیت تاریخی قوی ندارند.
وفات
حافظ در سال ۷۹۱ یا ۷۹۲ هجری قمری (حدود ۱۳۷۰ میلادی) در شیراز درگذشت. آرامگاه او که امروزه به «حافظیه» معروف است، در شمال شیراز قرار دارد و از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی و ادبی ایران محسوب می‌شود. این مکان در ابتدا ساده بود، اما در دوره‌های مختلف، به‌ویژه در زمان کریم‌خان زند، مورد بازسازی و زیباسازی قرار گرفت.
میراث و تأثیرات
حافظ نه‌تنها در ایران، بلکه در جهان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شاعران عرفانی شناخته می‌شود. دیوان او به زبان‌های مختلفی ترجمه شده و تأثیر عمیقی بر ادبیات جهان گذاشته است. گوته، شاعر بزرگ آلمانی، تحت تأثیر اشعار حافظ قرار گرفت و مجموعه «دیوان شرقی» خود را با الهام از او سرود. همچنین، بسیاری از شاعران و نویسندگان جهان از سبک و محتوای اشعار حافظ الهام گرفته‌اند.
ویژگی‌های شعری حافظ
- غزل‌سرایی بی‌نظیر: حافظ در غزل به کمال رسید و این فرم شعری را به اوج زیبایی رساند.
- زبان چندلایه: اشعار او دارای لایه‌های معنایی مختلف است و می‌توان از زوایای گوناگون به آن‌ها نگریست؛ از عشق زمینی تا عشق الهی.
- نقد اجتماعی: حافظ با زبانی کنایی و طنزآمیز، خرافات، ریاکاری و ظلم را نقد می‌کند.
- عرفان و رندی: او مفهوم «رند» را به‌عنوان فردی آزاداندیش و بی‌اعتنا به ظواهر دنیا در اشعارش معرفی کرد.
حافظ در فرهنگ ایرانی
حافظ در فرهنگ ایرانی جایگاهی منحصربه‌فرد دارد. دیوان او در بسیاری از خانه‌های ایرانی یافت می‌شود و فال حافظ به‌عنوان یک سنت دیرینه در مناسبت‌هایی مانند شب یلدا و نوروز انجام می‌شود. اشعار او همچنین در موسیقی سنتی ایرانی و آوازها استفاده شده و جایگاه ویژه‌ای در هنر ایران دارد.
در پایان، حافظ نه‌تنها یک شاعر، بلکه یک فیلسوف، عارف و منتقد اجتماعی بود که با اشعارش، راهی برای تأمل در زندگی، عشق و حقیقت پیش روی بشر قرار داد. او به‌درستی «لسان‌الغیب» (زبان غیب) لقب گرفته و همچنان پس از گذشت قرن‌ها، سخنانش تازه و راهگشا باقی مانده است.