تولد و کودکی
- زادگاه و تاریخ تولد: فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری حوالی سال‌های ۵۳۷ تا ۵۴۰ هجری قمری در روستای کدکن (از توابع نیشابور قدیم، امروزه بخشی از تربت حیدریه) به دنیا آمد. اختلاف در تاریخ تولد ناشی از منابع تاریخی متفاوت است .
- شرایط دوران کودکی: کودکی او با حمله غزان به خراسان (۵۴۸ ق) همزمان شد. این واقعه، همراه با قتل‌عام، تجاوز، و ویرانی، تأثیر عمیقی بر روان او گذاشت و بعدها در اشعارش به مرگ‌اندیشی و دردِ وجودی انسان معنا بخشید .
تحصیلات و پیشه
- آموزش اولیه: پس از فروکش کردن فتنه غزان، در مکتب به تحصیل فقه، حدیث، طب، نجوم، و کلام پرداخت. پدرش، ابراهیم بن اسحاق (یا محمود/یوسف)، داروساز بود و عطار این حرفه را از او آموخت .
- شغل عطاری: پس از مرگ پدر، حرفه داروفروشی و طبابت را ادامه داد. همین استقلال مالی، باعث شد هرگز مدح شاهان و درباریان را نگوید. او عرفان را نه در خانقاه، بلکه در فضای ساده داروخانه‌اش جستجو می‌کرد .
تحول روحی: رویداد دیدار با درویش
اتفاقی سرنوشت‌ساز در جوانی، مسیر زندگی او را تغییر داد:
روزی درویشی از دکان او کمک خواست، اما عطار بی‌اعتنایی کرد. درویش پرسید: «تو چگونه می‌خواهی بمیری؟» عطار پاسخ داد: «همانند تو!» درویش کاسه چوبی خود را زیر سر نهاد و با گفتن «الله» جان سپرد. این صحنه چنان شوکی به عطار وارد کرد که شغل عطاری را رها کرد و راه عرفان پیش گرفت .
سفرها و استادان
- مسیر معنوی: پس از این واقعه، مدتی را نزد شیخ رکن‌الدین اکاف به توبه و ریاضت گذراند .
- سفرهای گسترده: به حجاز، هند، شام، مصر، و ماوراءالنهر سفر کرد و با مشایخ صوفیه دیدار نمود. در این سفرها، شیخ مجدالدین بغدادی (از مریدان نجمالدین کبری) را به عنوان مراد خود پذیرفت .
- ملاقات با جلال‌الدین بلخی: در بازگشت به نیشابور، هنگام دیدار با پدر مولوی (بهاءالدین ولد)، نسخه‌ای از اسرارنامه خود را به کودک خردسالِ همراه او (مولوی آینده) هدیه داد .
آثار ماندگار
عطار از پرکارترین شاعران ایرانی است، اما تنها ۷ اثر اصلی او اصالت قطعی دارند:
| عنوان اثر | نوع | ویژگی‌های محتوایی |
|---|---|---|
| منطق‌الطیر | منظومه | سفر تمثیلی مرغان به سیمرغ؛ وادی‌های هفت‌گانه عرفان |
| تذکرة‌الاولیا | منثور | شرح حال ۹۷ عارف و صوفی (از امام صادق تا حلاج) |
| الهی‌نامه | منظومه | داستان پادشاه و ۶ فرزند با نمادهای نفسانی |
| مصیبت‌نامه | منظومه | مصائب روح سالک در مسیر حق |
| مختارنامه | رباعیات | ۵۰ باب در موضوعات عرفانی و اخلاقی |
| اسرارنامه | منظومه | ۲۲ مقاله در توحید و برتری عشق بر عقل |
| دیوان اشعار | غزل/قصیده | مضامین عرفانی با زبانی ساده و تاثیرگذار |
نکته: بیش از ۱۰۰ اثر به غلط به عطار نسبت داده شده‌اند. پژوهش‌های شفیعی کدکنی و زرین‌کوب آثار اصیل را مشخص کرده‌اند .
سبک شعری و ویژگی‌های ادبی
- زبان ساده و بی‌پیرایه: اشعار او برای عموم مردم قابل درک بود و از صنایع ادبی پیچیده پرهیز می‌کرد .
- تمثیل و داستان‌پردازی: استفاده از حکایات برای انتقال مفاهیم عرفانی (مانند داستان شیخ صنعان در منطق‌الطیر) .
- تأثیر بر شاعران پسین: مولانا او را «روح» خواند و خود را «غلام شیخ عطار» نامید. همچنین محمود شبستری سرود:
مرا از شاعری خود عار ناید
که تا صد قرن چون عطار ناید .
مذهب: سنی یا شیعه؟
- اختلاف نظرها: برخی اشعارش در مدح خلفای راشدین و ابوحنیفه، نشان‌دهنده گرایش سنی است .
- ارادت به اهل بیت: ابیات فراوانی در فضیلت امام علی(ع)، امام حسن(ع)، و امام حسین(ع) دارد، از جمله:
نور چشم مصطفی و مرتضی
شمع جمع انبیاء و اولیا (در وصف امام حسن) .
این تناقض ظاهری، احتمالاً نشان‌دهنده رویکرد عرفانی فراتر از تقسیم‌بندی‌های مذهبی است.
مرگ تراژیک و آرامگاه
- شهادت در حمله مغول: در سال ۶۱۸ ق (همزمان با حمله چنگیز)، هنگام فرار از نیشابور، توسط سرباز مغول در نزدیکی دروازه شهر کشته شد. روایت است که پیش از مرگ، با خون خود بر دیوار رباعی نوشت:
در کوی تو رسم سرفرازی این است
مستان تو را کمینه بازی این است . - آرامگاه: در ۶ کیلومتری غرب نیشابور، نزدیک آرامگاه خیام قرار دارد. بنای فعلی (هشت‌ضلعی با گنبد کاشیکاری) در دوره تیموری توسط امیرعلی شیر نوایی ساخته شد و در عصر پهلوی مرمت شد. پیکر کمال‌الملک (نقاش) و پرویز مشکاتیان (موسیقیدان) نیز در جوار آن آرمیده‌اند .
- روز بزرگداشت: ۲۵ فروردین در تقویم ایران به نام او ثبت شده است .
میراث فرهنگی
عطار با ترکیب سادگی بیان و عمق عرفانی، تصوف را از انحصار خواص خارج کرد. منطق‌الطیر او الهام‌بخش اندیشمندان جهانی از جمله گوستاو یونگ بوده است. به قول مولانا:
هفت شهر عشق را عطار گشت
ما هنوز اندر خم یک کوچهایم .