تولد و خانواده
سهراب سپهری در ۱۵ مهر ۱۳۰۷ در شهر قم متولد شد، اما خاندان او اصالتاً اهل کاشان بودند و او کودکی خود را در باغ بزرگ اجدادی در محله دروازه عطای کاشان گذراند. پدرش اسدالله سپهری کارمند اداره پست و تلگراف و اهل هنر بود، و مادرش ماهجبین شاعر و ادیب. پدربزرگش میرزا نصرالله خان سپهری نخستین رئیس تلگرافخانه کاشان و از خاندان فرهنگی ضرابی بود. سهراب یک برادر به نام منوچهر و سه خواهر به نام‌های همایوندخت، پریدخت و پروانه داشت. پدرش در نوجوانی سهراب به فلج مبتلا شد و در سال ۱۳۴۱ درگذشت .
تحصیلات و آغاز فعالیت هنری
- دوران مدرسه:
دوره ابتدایی را در دبستان خیام کاشان و متوسطه را در دبیرستان پهلوی گذراند. نخستین شعرش را در کودکی و هنگام بیماری سرود:“ز جمعه تا سه‌شنبه خفته نالان / نکردم هیچ یادی از دبستان” .
- مهاجرت به تهران:
پس از فارغ‌التحصیلی از دانشسرای مقدماتی (۱۳۲۵) و استخدام در اداره فرهنگ کاشان، در ۱۳۲۷ به تهران آمد. در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران نقاشی خواند و هم‌زمان در شرکت نفت مشغول شد، اما پس از ۸ ماه استعفا داد . - نخستین آثار:
اولین مجموعه شعرش «مرگ رنگ» (۱۳۳۰) را با الهام از سبک نیمایی منتشر کرد. در ۱۳۳۲ با رتبه اول از دانشگاه فارغ‌التحصیل شد و دومین مجموعه «زندگی خواب‌ها» را منتشر کرد .
سفرها و تحول فکری
سهراب علاقه عمیقی به فرهنگ مشرق زمین داشت و سفرهایش نقش کلیدی در شکل‌گیری جهان‌بینی او ایفا کرد:
- آسیا:
به هند، پاکستان، افغانستان، ژاپن و چین سفر کرد. در ژاپن حکاکی روی چوب آموخت و با فلسفه ذن بودیسم آشنا شد. این تجربیات در اشعار بعدی او مانند «صدای پای آب» تأثیر گذاشت . - اروپا:
در ۱۳۳۶ زمینی به پاریس و لندن رفت. در مدرسه هنرهای زیبای پاریس (École des Beaux-Arts) رشته لیتوگرافی خواند. پس از قطع بورسیه، برای تأمین هزینه‌ها به شستشوی شیشه‌های آسمان‌خراش‌ها پرداخت .
کناره‌گیری از مشاغل دولتی و اوج خلاقیت
در اسفند ۱۳۴۱، پس از فوت پدر و نارضایتی از فضای اداری، از تمام مشاغل دولتی (از جمله تدریس در هنرکده هنرهای تزیینی تهران) کناره‌گیری کرد. این دوره آغاز خلق برجسته‌ترین آثارش بود:
- شعر:
دفترهای «حجم سبز» (۱۳۵۶) و «ما هیچ، ما نگاه» (۱۳۵۶) را منتشر کرد. سبک او تلفیقی از تصویرپردازی طبیعت‌گرا، زبان روان و عرفان شرقی بود. اشعارش به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی و ایتالیایی ترجمه شدند . - نقاشی:
برگزاری بیش از ۳۰ نمایشگاه در ایران و جهان. تابلوهایش اغلب طبیعت‌گرایانه یا انتزاعی با الهام از خط نستعلیق بودند. در حراج‌های تهران، آثارش رکوردهای مالی شکستند؛ از جمله تابلویی که در ۱۳۹۷ به قیمت ۵.۱ میلیارد تومان فروخته شد . - ترجمه:
همکاری با داریوش آشوری برای ترجمه نمایشنامه‌های ژاپنی در کتاب «نمایش در ژاپن» (۱۳۴۳) اثر بهرام بیضایی .
بیماری، درگذشت و یادبود
در ۱۳۵۸ به سرطان خون مبتلا شد و برای درمان به انگلیس رفت، اما بیماری پیشرفت کرده بود. در غروب ۱ اردیبهشت ۱۳۵۹ در بیمارستان پارس تهران درگذشت و در امامزاده سلطانعلی بن محمد باقر (مشهد اردهال، نزدیک کاشان) به خاک سپرده شد. بر سنگ قبرش بیتی از شعر «واحه‌ای در لحظه» حک شده است:
“به سراغ من اگر می‌آیید / نرم و آهسته بیایید / مبادا که ترک بردارد / چینی نازک تنهایی من” .
سنگ مزار او در ۱۳۸۴ بر اثر بی‌دقتی کارگران شکست و بعدها با سنگ سیاه جایگزین شد. با وجود درخواست‌های مکرر هنردوستان، هنوز هیچ خیابانی در کاشان به نام او نامگذاری نشده است .
ویژگی‌های هنری و شخصیتی
- سبک شعری:
اشعارش در قالب نیمایی، سرشار از تصاویر بکر (مانند “نشانی” و “مسافر”) و ترکیبی از حس انسانی و تفکر فلسفی بود. شعر بلند «صدای پای آب» از مشهورترین آثار اوست . - شخصیت:
انسانی خجول، فروتن و جستجوگر توصیف شده که از جامعه گریزان بود و برای خلاقیت به کویر کاشان پناه می‌برد. هرگز ازدواج نکرد و زندگی‌اش را وقف هنر کرد . - نقاشی:
بیش از ۲۰۰ تابلو از او باقی مانده که در موزه‌های معتبر جهان نگهداری می‌شوند. استفاده از رنگ‌های آرام و فضاهای طبیعت‌محور از ویژگی‌های بارز آثارش است .
گزیده آثار
| شعر | نقاشی‌های شاخص |
|---|---|
| مرگ رنگ (۱۳۳۰) | طبیعت بی‌کران |
| زندگی خواب‌ها (۱۳۳۲) | تنه درختان |
| آوار آفتاب (۱۳۴۰) | چشماندازهای کویری |
| حجم سبز (۱۳۵۶) | ترکیب خط و رنگ |
| هشت کتاب (۱۳۶۰) | آثار آبستره با الهام از خط |
سهراب سپهری را می‌توان شاعرِ لحظه‌های آرام و نقاشِ طبیعتِ خاموش نامید. جهان‌بینی او که آمیزه‌ای از عرفان شرقی، انسان‌گرایی و احترام به طبیعت بود، تا امروز الهام‌بخش هنرمندان جهان باقی مانده است.