رضا در ۲۴ اسفند ۱۲۵۶ در روستای آلاشت، سوادکوه مازندران، در خانواده‌ای نظامی به دنیا آمد. پدرش عباسعلی داداش‌بیگ، افسر فوج سوادکوه، چهل روز پس از تولد او درگذشت. مادرش نوش‌آفرین (از مهاجران گرجی)، به دلیل تنگدستی و ناسازگاری خانوادگی، با نوزادش به تهران کوچ کرد. آنها در محله سنگلج در فقر شدید زندگی می‌کردند. رضا در نوجوانی به کارهای خشن مانند شاگردی آهنگری و کارگری در اصطبل سفارت انگلیس پرداخت و به فردی شرور و سرکش معروف شد .
در ۱۴ یا ۱۵ سالگی به کمک دایی‌اش ابوالحسن بیگ (خیاط قزاقخانه) وارد بریگاد قزاق شد. زندگی نظامی او با درجه تابینی (سربازی) آغاز گردید. به دلیل مهارت در استفاده از مسلسل ماکسیم، به “رضا ماکسیم” شهرت یافت. مدارج ترقی را به سرعت پیمود:
جدول ۱: مدارج نظامی رضاخان تا پیش از کودتا
| سال | درجه/سمت | ویژگی‌ها |
|---|---|---|
| ۱۲۷۰ | تابین (سرباز) | ورود به فوج سوادکوه |
| ۱۲۸۸ | وکیل‌باشی گروهان شصت‌تیر | مهارت در مسلسل ماکسیم |
| ۱۲۹۷ | میرپنج (سرتیپ) | فرمانده تیپ همدان |
| ۱۲۹۹ | فرمانده دیویزیون قزاق | هماهنگی با انگلیسی‌ها برای کودتا |
در ۳ اسفند ۱۲۹۹، با هماهنگی ژنرال آیرونساید (فرمانده نیروهای انگلیس) و اردشیر جی (جاسوس انگلیس)، کودتایی نظامی را رهبری کرد. قوای قزاق تهران را اشغال و سیدضیاءالدین طباطبایی را به نخست‌وزیری رساند. رضاخان با لقب “سردار سپه” به مقام وزارت جنگ منصوب شد. اقدامات کلیدی او در این دوره:
با فشار بر مجلس پنجم، احمدشاه قاجار در ۹ آبان ۱۳۰۴ خلع شد. مجلس مؤسسان در آذر ۱۳۰۴ سلطنت را به رضاخان واگذار کرد و او با نام رضاشاه پهلوی در ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ تاج‌گذاری نمود. نام فامیل پهلوی را محمدعلی فروغی پیشنهاد داد و همه دارندگان این نام مجبور به تغییر آن شدند .
جدول ۲: مهم‌ترین اصلاحات دوره رضاشاه
| حوزه | اقدامات کلیدی | پیامدها |
|---|---|---|
| نظامی | یکپارچه‌سازی ارتش، تأسیس نیروی هوایی | ایجاد ابزار سرکوب مخالفان |
| اقتصاد | راه‌آهن، کارخانه‌های دولتی، بانک ملی | وابستگی به درآمد نفت، تمرکز ثروت نزد شاه |
| فرهنگ | کشف حجاب، تأسیس دانشگاه تهران، تغییر لباس | تقابل با سنت‌های مذهبی، گسترش آموزش |
| سیاست | انحلال احزاب، کنترل مجلس، حذف رقبا | استقرار دیکتاتوری فردی |
با اشغال ایران توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰ به دلیل نزدیکی رضاشاه به آلمان، او تحت فشار انگلیس مجبور به استعفا شد. در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ سلطنت را به پسرش محمدرضا واگذار کرد و به جزیره موریس و سپس ژوهانسبورگِ آفریقای جنوبی تبعید شد. در ۴ مرداد ۱۳۲۳ بر اثر سکته قلبی درگذشت. پیکر او ابتدا در مسجد رفاعی مصر دفن و سپس به آرامگاهی در شهر ری منتقل شد که پس از انقلاب ۱۳۵۷ تخریب گردید .
زندگینامه مشاهیرنکته کلیدی: تضاد اصلی در ارزیابی رضاشاه نه در اصلاحات، که در روش‌های استبدادی و تخریب نهادهای مدنی است. او نشان داد که نوسازی آمرانه، هرچند در کوتاه‌مدت کارآمد، بدون مشارکت مردم پایدار نمی‌ماند.