مریم میرزاخانی در ۲۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ (۱۲ مه ۱۹۷۷) در تهران متولد شد. پدرش احمد میرزاخانی، مهندس برق و رئیس هیئت مدیره مجتمع آموزشی نیکوکاری رعد بود. خانواده‌اش اهل فرهنگ و دانش بودند و فضایی سرشار از تشویق به یادگیری برای او فراهم کردند. مریم در کودکی به ادبیات و نویسندگی علاقه داشت و رویای تبدیل شدن به یک نویسنده را در سر می‌پروراند. او هر کتابی را که به دستش می‌رسید با اشتیاق می‌خواند.
پس از اتمام تحصیلات ابتدایی، در آزمون ورودی مدارس سمپاد (سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان) شرکت کرد و وارد دبیرستان فرزانگان تهران شد. این محیط آموزشی نقش تعیین‌کننده‌ای در مسیر علمی او داشت. مریم در این باره می‌گفت:
«من به دبیرستانِ ممتازِ فرزانگان در تهران رفتم و در آنجا استادان بسیار خوبی داشتم».
درخشش در المپیادهای ریاضی
مریم به همراه دوست صمیمی‌اش، رویا بهشتی، اولین دخترانی بودند که به تیم المپیاد ریاضی ایران راه یافتند. دستاوردهای او در این حوزه بی‌نظیر بود:
- ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴: کسب مدال طلای المپیاد ریاضی کشوری در دو سال متوالی.
- ۱۹۹۴ (هنگ‌کنگ): کسب مدال طلا با امتیاز ۴۱ از ۴۲.
- ۱۹۹۵ (کانادا): کسب اولین نمره کامل (۴۲/۴۲) و رتبه اول جهانی.
او اولین دانش‌آموز ایرانی بود که دو سال مدال طلا گرفت و اولین دختری که در المپیاد ریاضی ایران طلا کسب کرد.
تحصیلات دانشگاهی و مهاجرت به آمریکا
- دانشگاه صنعتی شریف: مریم در سال ۱۳۷۴ وارد این دانشگاه شد و در رشته ریاضی محض تحصیل کرد. در این دوره، اثبات ساده‌ای برای قضیه شُر ارائه داد که در ماهنامه انجمن ریاضی آمریکا منتشر شد.
- دانشگاه هاروارد: در سال ۱۹۹۹ برای دکترای مستقیم ریاضی به هاروارد رفت. زیر نظر کورتیس مکمولن (برنده مدال فیلدز) روی هندسه هذلولوی و نظریه ارگودیک کار کرد. پایان‌نامه او در سال ۲۰۰۴، که حجم فضاهای پیمانه‌ای روی سطوح ریمانی را محاسبه می‌کرد، انقلابی در ریاضیات محسوب شد و منجر به انتشار سه مقاله در معتبرترین مجلات ریاضی جهان گردید.
فعالیت‌های علمی و دستاوردهای کلیدی
مریم پس از اخذ دکترا، ابتدا در دانشگاه پرینستون و سپس از سال ۲۰۰۸ به عنوان استاد تمام در دانشگاه استنفورد مشغول به کار شد. تحقیقات او متمرکز بر نظریه تایشمولر، هندسه هذلولوی و سیستم‌های دینامیکی بود. مهم‌ترین دستاوردهایش شامل:
- حل حدس “شار زلزله” ویلیام ترستن (۲۰۱۰) در مورد ارگودیسیته سیستم‌های دینامیکی.
- اثبات “صلبیّت” ژئودزیک‌های مختلط به همراه الکس اسکین و امیر محمدی (۲۰۱۴).
کار او نه تنها مسائل لاینحل ریاضی را حل کرد، بلکه ارتباطات جدیدی بین شاخه‌های مختلف ریاضیات ایجاد نمود.
جوایز و افتخارات
مریم میرزاخانی در طول حیات علمی‌اش جوایز متعددی دریافت کرد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
- مدال فیلدز (۲۰۱۴): معتبرترین جایزه ریاضیات جهان، به‌پاس کارهای پیشگامانه در دینامیک و هندسه سطوح ریمانی. او اولین زن و اولین ایرانی برنده این جایزه بود.
- جایزه بلومنتال (۲۰۰۹): از انجمن ریاضی آمریکا برای “خلاقیت استثنایی و تز دکترای مبتکرانه”.
- جایزه ستر (۲۰۱۳): برای تشویق زنان در ریاضیات.
- انتخاب به‌عنوان یکی از ۱۰ ذهن جوان جهان توسط نشریه پاپیولار ساینس (۲۰۰۵).
جدول جوایز مهم مریم میرزاخانی:
| جایزه | سال | موسسه اعطاکننده | دلیل اعطا |
|---|---|---|---|
| مدال فیلدز | 2014 | اتحادیه جهانی ریاضیات (IMU) | کارهای پیشگامانه در هندسه و دینامیک |
| جایزه بلومنتال | 2009 | انجمن ریاضی آمریکا (AMS) | خلاقیت در نظریه سطوح ریمانی |
| جایزه ستر | 2013 | انجمن ریاضی آمریکا (AMS) | تشویق زنان در ریاضیات |
| جایزه کلی | 2014 | موسسه ریاضیات کلی | تحقیقات برجسته در هندسه |
زندگی شخصی و خانوادگی
مریم در سال ۲۰۰۸ با یان واندراک، دانشمند علوم کامپیوتر اهل جمهوری چک ازدواج کرد. حاصل این ازدواج دختری به نام آناهیتا بود. مریم همواره بر تعادل بین زندگی خانوادگی و حرفه‌ای تأکید داشت و درباره آینده دخترش می‌گفت:
«برای من فرق نمی‌کند بچهام ریاضیدان شود یا نه؛ امیدوارم ریاضی را جدی بگیرد. ریاضی به درست فکر کردن کمک می‌کند».
پس از مرگ او، مجلس شورای اسلامی با هدف اجرای وصیتش، قانون اعطای تابعیت ایرانی به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی را تسهیل کرد.
بیماری، درگذشت و میراث ماندگار
مریم در سال ۱۳۹۲ (۲۰۱۳) به سرطان پستان مبتلا شد. پس از چهار سال مبارزه، در ۲۳ تیر ۱۳۹۶ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۷) در سن ۴۰ سالگی در پالوآلتوی آمریکا درگذشت. درگذشت او واکنش‌های گسترده‌ای در جهان علم برانگیخت.
میراث او تا امروز زنده است:
- ۲۲ اردیبهشت (روز تولدش) به پیشنهاد ایران و تصویب اتحادیه جهانی ریاضیات، “روز جهانی زن در ریاضیات” نامیده شد.
- مکان‌های متعددی به نام او ثبت شده، از جمله: کتابخانه دانشکده ریاضی دانشگاه شریف، خیابانی در برلین، آمفی‌تئاتر دبیرستان فرزانگان، و سیارک 321357.
- بنیاد جایزه مریم میرزاخانی توسط Breakthrough Prize Foundation برای تقدیر از زنان پیشگام در ریاضیات تأسیس شد.
جمع‌بندی: نماد پشتکار و نبوغ
مریم میرزاخانی با پشتکار، خلاقیت و عشق به کشف ناشناخته‌ها، موانع جنسیتی و جغرافیایی را درنوردید. او ریاضیات را “زیبایی آشکار شده برای صبوران” می‌دانست و معتقد بود:
«پرارزش‌ترین لحظه، زمانی است که می‌گویی “آها!”؛ ذوق کشف و لذت فهمیدن چیزی جدید».
امروز نه‌تنها نام او در تاریخ ریاضیات جاودانه شده، بلکه الهام‌بخش میلیون‌ها دختر و زن در سراسر جهان برای پیگیری رویاهای علمی‌شان است. یادش گرامی و راهش پویا!