ابوالقاسم حسن منصور بن محمد بن اسحاق شرفشاه طوسی، مشهور به فردوسی، در سال ۳۲۹ هجری قمری (۹۴۰ میلادی) در روستای پاژ (فاز کنونی) در ناحیه طوس خراسان زاده شد. او از خانواده‌ای مرفه از طبقه دهقانان بود—طبقه‌ای زمین‌دار که نقش مهمی در حفظ سنت‌های ایرانی داشتند. پدرش ابومنصور از کشاورزان بزرگ خراسان و مادرش گردویه زهرا از خاندان اسپهبدان مازندران بود. این موقعیت اقتصادی به فردوسی امکان تحصیل و مطالعه گسترده در جوانی را داد .
تحصیلات و علایق ادبی
فردوسی تحصیلات ابتدایی را در مکتب‌خانه‌های طوس گذراند و سپس برای ادامه تحصیل به مدرسه‌ای در طوس رفت. از همان نوجوانی به داستان‌های تاریخی و اساطیری ایران علاقه‌مند شد. دوستی چهل‌ساله او با محمد بن حسن (شاعر معروف به دقیقی) که بعدها کشته شد، تأثیر عمیقی بر مسیر ادبی او گذاشت. دقیقی پیش از مرگ هزار بیت از شاهنامه را سروده بود، و فردودی کار ناتمام او را ادامه داد .
سرودن شاهنامه: تلاش سی‌ساله
فردوسی در سال ۳۷۰ یا ۳۷۱ هجری قمری (حدود ۹۸۰ میلادی) کار عظیم سرودن شاهنامه را آغاز کرد. این اثر حماسی که حاصل ۳۰ تا ۳۵ سال تلاش است، دارای حدود ۶۰٬۰۰۰ بیت است و به سه بخش کلی تقسیم می‌شود:
- دوره اساطیری: از کیومرث تا پادشاهی فریدون
- دوره پهلوانی: داستان‌های رستم و خاندانش
- دوره تاریخی: از اشکانیان تا فروپاشی ساسانیان .
منابع اصلی او اوستا، خدای‌نامه‌های ساسانی و شاهنامه منثور ابومنصوری بودند. فردوسی با نبوغ خود این متون را به زبانی روان و عاری از واژگان عربی (تنها ۸٪ واژگان عربی دارد) تبدیل کرد .
ماجرای سلطان محمود غزنوی و خلف وعده
پس از اتمام شاهنامه در سال ۴۰۰ هجری قمری، فردوسی اثر را به سلطان محمود غزنوی تقدیم کرد. سلطان وعده ۶۰٬۰۰۰ دینار پاداش داد، اما تنها ۶۰٬۰۰۰ درم (معادل یک‌دهم مبلغ وعده‌داده‌شده) فرستاد. دلایل این خلف وعده را تفاوت‌های مذهبی (تشیع فردوسی در مقابل تسنن سلطان محمود)، تمجید از ایرانیان در شاهنامه و انتقاد ضمنی از ترکان دانسته‌اند. این رویداد باعث رنجش عمیق فردوسی شد و او غزنین را ترک کرد .
زندگی شخصی و خانواده
- همسر: بنا بر پژوهش‌ها، همسر فردوسی زنی فرهیخته و چنگ‌نواز بود که در آغاز داستان «بیژن و منیژه» از او یاد شده است .
- فرزندان: او یک پسر داشت که در ۳۷ سالگی (زمانی که فردودی ۶۷ ساله بود) درگذشت. مرگ پسرش یکی از تلخ‌ترین رویدادهای زندگی او بود. همچنین دختری داشت که پس از مرگ پدر، هدیه سلطان محمود را نپذیرفت و آن را بازگرداند .
درگذشت و آرامگاه
فردوسی بین سال‌های ۴۱۱ تا ۴۱۶ هجری قمری (۱۰۲۰–۱۰۲۵ میلادی) در ۸۰ سالگی درگذشت. به دلیل مذهب شیعه، اجازه دفن او در قبرستان مسلمانان طوس داده نشد و پیکرش در باغ شخصی‌اش دفن شد. آرامگاه کنونی او در شهر توس (۲۰ کیلومتری مشهد) پس از بازسازی‌های متعدد (از جمله در دوره پهلوی) به شکل امروزی درآمده است .
میراث فردوسی و اهمیت شاهنامه
- نجات زبان فارسی: شاهنامه در دورانی که زبان فارسی تحت سیطره عربی بود، با به‌کارگیری ۹۲٪ واژگان فارسی، هویت زبانی ایران را زنده نگه داشت .
- تأثیر جهانی: ترجمه‌های متعدد به زبان‌های اروپایی و آسیایی، از جمله ترجمه عربی بنداری اصفهانی در سده هفتم.
- روز بزرگداشت: ۲۵ اردیبهشت در ایران به نام روز فردوسی نامگذاری شده است .
- منبع الهام: داستان‌هایی مانند «رستم و سهراب»، «زال و رودابه» و «بیژن و منیژه» الهام‌بخش هنرمندان، فیلم‌سازان و نمایش‌نامه‌نویسان جهان بوده‌اند .
حکمت فردوسی:
«بناهای آباد گردد خراب
ز باران و از تابش آفتاب
پی افکندم از نظم کاخی بلند
که از باد و باران نیابد گزند»
جدول اطلاعات کلیدی
| موضوع | جزئیات | منبع |
|---|---|---|
| تولد | ۳۲۹ هجری قمری (۹۴۰ م) در روستای پاژ، طوس | |
| درگذشت | ۴۱۱–۴۱۶ هجری قمری (۱۰۲۰–۱۰۲۵ م) در طوس | |
| مهم‌ترین اثر | شاهنامه با ۶۰٬۰۰۰ بیت در سه بخش: اساطیری، پهلوانی، تاریخی | |
| مدت سرایش | ۳۰–۳۵ سال (از ۳۷۰ تا ۴۰۰ هجری قمری) | |
| ماجرای محمود غزنوی | وعده ۶۰٬۰۰۰ دینار، پرداخت ۶۰٬۰۰۰ درم به دلیل اختلاف مذهبی و قومی | |
| آرامگاه | شهر توس، ۲۰ کیلومتری مشهد |
فردوسی نه تنها یک شاعر، بلکه احیاگر هویت ملی ایران بود. او با خلق شاهنامه، تاریخ، اسطوره‌ها و ارزش‌های اخلاقی ایران باستان را جاودانه کرد و نشان داد که «هنر نزد ایرانیان است و بس» .