زندگینامه محمدرضا پهلوی (۱۳۵۹–۱۲۹۸)

تولد و خانواده

• تولد: ۴ آبان ۱۲۹۸ در تهران، فرزند رضاشاه پهلوی و تاجالملوک آیرملو. خواهر دوقلوی او، اشرف پهلوی، چهار ساعت پس از او به دنیا آمد.
• تربیت: از شش سالگی پس به سلطنت رسیدن پدرش، به ولیعهدی منصوب شد. تحت تربیت نظامی سختگیرانهای قرار گرفت که شامل جدایی از خانواده و تحصیل در مدرسه نظام تهران بود. این دوره باعث شکلگیری شخصیتی متزلزل و وابسته در او شد.

تحصیلات

• سوئیس: در ۱۲ سالگی (۱۳۱۰) برای تحصیل به مدرسه “له روزی” در سوئیس فرستاده شد. او در دروس ریاضی و علوم ضعیف بود و علاقهای به مطالعه نداشت. در این دوره با ارنست پرون (خدمتکار مدرسه) و حسین فردوست (دوست صمیمی که بعدها جاسوس انگلیس شد) آشنا شد.
• دانشکده افسری: پس از بازگشت به ایران (۱۳۱۵)، در دانشکده افسری تهران تحصیل کرد و تا درجه سروانی ارتقا یافت. رضاشاه از ضعف او در مدیریت نگران بود و چندبار قصد تغییر ولیعهدی را داشت.

ازدواجها و فرزندان

• فوزیه فؤاد (۱۳۱۷): شاهزاده مصری و خواهر ملک فاروق. این ازدواج سیاسی به جدایی در ۱۳۲۷ انجامید. حاصل آن یک دختر به نام شهناز بود.
• ثریا اسفندیاری (۱۳۲۹): از خاندان بختیاری. به دلیل ناباروری پس از ۸ سال جدا شدند. حواشی این ازدواج شامل شایعات لباس عروسی اهدایی استالین و مفقود شدن اموال سلطنتی در جشنها بود.
• فرح دیبا (۱۳۳۸): آخرین همسر و مادر چهار فرزند: رضا (ولیعهد)، فرحناز، علیرضا و لیلا. فرح نقش فعالی در پروژههای فرهنگی و اجتماعی داشت.

آغاز سلطنت (۱۳۲۰)

با اشغال ایران توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰ و تبعید رضاشاه، محمدرضا در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ با حمایت محمدعلی فروغی (نخستوزیر) به پادشاهی رسید. او در شرایطی قدرت را به دست گرفت که کشور تحت اشغال بود و اختیاراتش محدود بود. در بهمن ۱۳۲۰، پیمان سهجانبه با متفقین امضا شد که خروج آنها پس از جنگ را تضمین میکرد.

تحولات سیاسی کلیدی

1. ترور نافرجام (۱۳۲۷): در ۱۵ بهمن ۱۳۲۷، ناصر فخرآرایی به شاه تیراندازی کرد. این واقعه بهانهای برای سرکوب مخالفان، تعطیلی احزاب (از جمله حزب توده) و تبعید سید ابوالقاسم کاشانی شد.
2. کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲: با حمایت CIA و MI6، دولت مصدق سرنگون شد و شاه که پس از کودتای ۲۵ مرداد فرار کرده بود، به قدرت بازگشت. این رویداد آغاز حاکمیت مطلقه او بود.
3. انقلاب سفید (۱۳۴۱): مجموعه اصلاحات اقتصادی-اجتماعی شامل اصلاحات ارضی، حق رأی زنان و ملی کردن جنگلها. این طرح با مخالفت روحانیون به رهبری امام خمینی مواجه شد.
4. جشنهای ۲۵۰۰ ساله (۱۳۵۰): مراسم پرهزینه در تخت جمشید که نماد تجملگرایی و فاصله طبقاتی حکومت شد.

رابطه با مذهب و روحانیت

• تناقض رفتاری: علیرغم حضور در مراسم مذهبی (مانند زیارت کربلا در ۱۳۳۳) ، به گفته نزدیکانش اسلام را “دین اعراب بیابانی” میدانست و از رسمی بودن آن در قانون اساسی ناراضی بود.
• درگیری با امام خمینی: پس از درگذشت آیتالله بروجردی (۱۳۴۰)، شاه با تصویب قوانینی مانند کاپیتولاسیون (مصونیت اتباع آمریکایی) و انجمنهای ایالتی و ولایتی (حذف سوگند به قرآن)، خشم امام خمینی را برانگیخت. این امر به قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و تبعید امام انجامید.

سیاستهای خارجی

• وابستگی به غرب: حمایت آمریکا و انگلیس عامل بقای حکومت او بود. پس از کودتای ۱۳۳۲، روابط با اسرائیل گسترش یافت و ایران در چارچوب دکترین نیکسون به عنوان “ژاندارم خلیج فارس” عمل میکرد.
• جدایی بحرین (۱۳۵۰): بحرین با رأی شورای امنیت از ایران جدا شد. شاه پیشتر در مصاحبهای بر اهمیت جزایر سهگانه (تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی) تأکید کرده بود که در ۱۳۴۶ تحت حاکمیت ایران درآمدند.

انقلاب ۱۳۵۷ و تبعید

• خروج از ایران: در ۲۶ دی ۱۳۵۷، تحت فشار انقلاب، ایران را به مقصد مصر ترک کرد. سفرهای بعدی او به مراکش، باهاما، مکزیک و پاناما همراه با بیمهری متحدان سابقش بود. حتی آمریکا با وجود پیشینه اتحاد، از پذیرش او خودداری کرد.
• مرگ: در ۵ مرداد ۱۳۵۹ پس از ۱۸ ماه “در به دری”، بر اثر سرطان در قاهره درگذشت و در مسجد رفاعی دفن شد.

شخصیت و میراث

شاه فردی متزلزل توصیف شده که از کودکی تحت سلطه افراد قدرتمند (رضاشاه، فردوست، پرون) بود. برنامههای مدرنیزاسیون او اگرچه زیرساختهای ایران را توسعه داد، اما با فساد مالی، سرکوب سیاسی (توسط ساواک) و شکاف طبقاتی همراه بود که نهایتاً به سقوطش انجامید.