امیرعباس هویدا در ۲۸ بهمن ۱۲۹۷ (۱۸ فوریه ۱۹۱۹) در تهران متولد شد. پدرش حبیبالله عین‌الملک، دیپلمات وزارت امور خارجه بود و مادرش افسرالملوک سرداری از خاندان قاجار. به‌دلیل شغل پدر، کودکی و نوجوانی را در بیروت گذراند و در مدارس فرانسوی تحصیل کرد. تسلط او به زبان‌های عربی و فرانسوی در این دوره شکل گرفت. برای تحصیلات عالی به اروپا رفت:
- انگلستان: تکمیل زبان انگلیسی (۱۹۳۸)
- بلژیک: اخذ لیسانس علوم سیاسی از دانشگاه آزاد بروکسل (۱۹۴۱)
- در این دوره به ادبیات فرانسه (به‌ویژه آندره ژید) و مارکسیسم علاقه‌مند شد، هرچند بعدها از آن فاصله گرفت .
آغاز فعالیت‌های حرفه‌ای (۱۳۲۱–۱۳۴۳)
پس از بازگشت به ایران در ۱۳۲۱:
- وزارت امور خارجه (۱۳۲۱):
- ابتدا در اداره اطلاعات و سپس اداره سوم سیاسی خدمت کرد.
- مأموریت‌های دیپلماتیک در پاریس (۱۳۲۴) و اشتوتگارت آلمان (۱۳۲۵) .
- سازمان ملل متحد (۱۳۳۰–۱۳۳۵):
- همکاری با کمیساریای عالی پناهندگان در ژنو.
- شرکت ملی نفت ایران (۱۳۳۶):
- با حمایت عبدالله انتظام (مدیرعامل شرکت) به عضویت هیئت‌مدیره رسید.
- نوآوری در روابط کارگری و مدیریت .
- تأسیس حزب ایران نوین (۱۳۴۰):
- همراه حسنعلی منصور گروه “کانون مترقی” را بنیان نهاد که بعداً به حزب تبدیل شد .
دوران نخست‌وزیری (۱۳۴۳–۱۳۵۶)
پس از ترور منصور در بهمن ۱۳۴۳، با دستور محمدرضا شاه به نخست‌وزیری منصوب شد و ۱۲ سال و ۶ ماه (رکورد تاریخی ایران) در این سمت باقی ماند:
- دستاوردهای کلان:
- اجرای برنامه‌های توسعه صنعتی مانند تأسیس کارخانه ذوب آهن با همکاری شوروی.
- الحاق ایران به پیمان سنتو (CENTO).
- حل اختلاف مرزی با عراق و الحاق جزایر سه‌گانه (تنب کوچک، تنب بزرگ، ابوموسی) به ایران .
- انتقادها:
- وابستگی به تصمیمات شاه و کاهش اختیارات نخست‌وزیری.
- گسترش فعالیت‌های ساواک و سرکوب مخالفان.
- نقش در تأسیس حزب رستاخیز (۱۳۵۳) به‌عنان تنها حزب مجاز .
- مواجهه با امام خمینی:
- دریافت نامه سرگشاده امام در ۱۳۴۶ با انتقاد از “تبعیض غیرقانونی”، “حمایت از اسرائیل” و “هدررفت ثروت ملی” .
سقوط و دستگیری (۱۳۵۶–۱۳۵۷)
- برکناری از نخست‌وزیری در مرداد ۱۳۵۶ و انتصاب به وزارت دربار.
- در آبان ۱۳۵۷ به دستور شاه بازداشت شد تا به‌عنوان “طعمه” آرام‌کننده انقلابیون باشد .
- پس از پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، خود را تسلیم دولت موقت کرد و در مصاحبه مطبوعاتی تأکید کرد: “اگر اتهامی داشته باشم پاسخ خواهم داد” .
محاکمه و اعدام (۱۳۵۸)
- دادگاه انقلاب به ریاست صادق خلخالی در دو جلسه (اسفند ۱۳۵۷ و فروردین ۱۳۵۸) برگزار شد.
- اتهامات اصلی: “افساد فی‌الارض”، “محاربه با خدا”، “همکاری با ساواک” و “عضویت در فراماسونری” .
- عدم امکان دفاع:
- محرومیت از وکیل.
- عدم دسترسی به اسناد پرونده.
- در ۱۸ فروردین ۱۳۵۸، پیش از اجرای رسمی حکم، در حین “تنفس دادگاه” توسط هادی غفاری یا خلخالی تیرباران شد. جسدش سه ماه در سردخانه ماند و گمنام دفن شد .
زندگی شخصی و میراث
- ازدواج: با لیلا امامی (۱۳۴۵–۱۳۵۰) که بدون فرزند به طلاق انجامید.
- سبک زندگی:
- علاقه به پرورش ارکیده (نماد شخصی او)، گل‌های رز، و کتاب‌های فرانسوی.
- رانندگی با پیکان شخصی به‌جای استفاده از خودروهای رسمی .
- میراث متناقض:
- از یک سو: مدیر کارآمد توسعه‌گرا و دیپلمات چندزبانه (مسلط به ۶ زبان).
- از سوی دیگر: نماد نظامی که در سرکوب و وابستگی به شاه فروغلتید.
- وصیت تلخ: در یادداشتی مخفیانه پیش از اعدام نوشت: “مرگ در قیاس با این شرایط رهایی است” .
جدول گاهشمار رویدادها
| تاریخ | رویداد | توضیح مختصر |
|---|---|---|
| ۱۲۹۷ | تولد در تهران | خانواده دیپلمات |
| ۱۳۲۱ | استخدام در خارجه | آغاز فعالیت دیپلماتیک |
| ۱۳۴۳–۱۳۵۶ | نخست‌وزیری | طولانی‌ترین دوره در تاریخ ایران |
| ۱۳۵۳ | دبیرکلی حزب رستاخیز | تأسیس حزب واحد |
| ۱۳۵۷ | بازداشت توسط شاه | پیش از انقلاب |
| ۱۸ فروردین ۱۳۵۸ | اعدام | پس از محاکمه‌های شتاب‌زده |
امیرعباس هویدا همچنان به‌عنوان چهره‌ای پیچیده در تاریخ معاصر ایران باقی مانده است: محصول نظامی که هم از توانایی‌هایش بهره برد و هم او را قربانی کرد.