- تاریخ تولد: ۲۸ بهمن ۱۲۸۱ (۱۷ فوریه ۱۹۰۳) در تهران .
- خانواده: از خاندان سرشناس قاجار. پدرش هدایت‌قلی‌خان اعتضادالملک (از رجال سیاسی) و مادرش زیورالملوک (نوه‌ی حسین‌قلی مخبرالدوله) بود. جدش رضاقلی‌خان هدایت طبرستانی، مورخ و ادیب دوره ناصری بود .
- خواهران و برادران: دو برادر بزرگتر (محمودخان و عیسی‌خان) و سه خواهر داشت. برادرانش در دستگاه حکومتی مناصب مهمی داشتند .
تحصیلات و علایق اولیه
- مدارس: تحصیل ابتدایی در مدرسه‌ی علمیه (۱۲۸۷)، سپس دارالفنون (ترک تحصیل به‌دلیل بیماری چشم) و نهایتاً مدرسه‌ی فرانسوی‌زبان سن‌لویی (۱۲۹۶). در سن‌لویی با ادبیات جهانی از طریق کشیش مدرسه آشنا شد .
- نخستین فعالیت‌های ادبی:
- انتشار روزنامه‌ی دیواری ندای اموات در مدرسه (۱۲۹۳) .
- چاپ اولین مقاله در روزنامه‌ی هفتگی و دریافت جایزه‌ی اشتراک رایگان .
- گیاهخواری: در جوانی گیاهخوار شد و کتاب‌های انسان و حیوان (۱۳۰۳) و فواید گیاهخواری (۱۳۰۶ در برلین) را منتشر کرد. معتقد بود گوشت‌خواری عامل خشونت انسان‌هاست و تا پایان عمر به این عقیده پایبند ماند .
سفر به اروپا و خودکشی نافرجام
- اعزام به اروپا: در ۱۳۰۵ با نخستین گروه دانشجویان به بلژیک رفت و ریاضیات خواند، اما به‌دلیل بی‌علاقگی به فرانسه نقل مکان کرد .
- خودکشی در رودخانه‌ی مارن (۱۳۰۷): خود را از پل به رودخانه انداخت، اما توسط قایقرانان نجات یافت. در نامه‌ای به برادرش نوشت: «یک دیوانگی کردم که به خیر گذشت». برخی نزدیکان علت را مسائل عاطفی دانستند .
- آثار این دوره: نمایشنامه‌ی پروین دختر ساسان، داستان‌های زنده‌به‌گور و مادلن .
بازگشت به ایران و تشکیل گروه ربعه
- شغل‌های اداری: پس از بازگشت (۱۳۰۹) در بانک ملی و وزارت فرهنگ مشغول شد .
- گروه ربعه: با بزرگ علوی، مسعود فرزاد و مجتبی مینوی گروهی ضد محافظه‌کار تشکیل دادند تا ادبیات نوین را ترویج کنند. این گروه در مقابل گروه سنتی‌گرای «سبعه» ایستادند .
مهاجرت به هند و خلق شاهکارها
- سفر به بمبئی (۱۳۱۵): به دعوت دوستش شین پرتو (علی شیرازپور) به هند رفت. در این سفر:
- زبان پهلوی را آموخت و متونی مانند کارنامه اردشیر بابکان را ترجمه کرد .
- نسخه‌ی خطی بوف کور را پس از بازنویسی، در ۵۰ نسخه منتشر کرد (چاپ اول در ایران ممنوع بود) .
- ویژگی بوف کور: نمادگرایی عمیق، نقد خرافات و استبداد، و بازتاب بحران‌های روانی. بسیاری آن را برجسته‌ترین اثر ادبیات معاصر ایران می‌دانند .
سال‌های پایانی و خودکشی
- ناامیدی و تبعید: پس از اشغال ایران توسط متفقین (۱۳۲۰)، فضای سیاسی باز شد، اما هدایت به‌تدریج ناامید گردید. در ۱۳۲۹ به پاریس رفت و در فقر زندگی کرد .
- مرگ: در ۱۹ فروردین ۱۳۳۰ با باز کردن شیر گاز در آپارتمانش در پاریس خودکشی کرد. پیش از مرگ، بسیاری از دستنوشته‌های چاپ‌نشده را سوزاند. در گورستان پرلاشز دفن شد .
- علت خودکشی: ترکیبی از افسردگی، اعتیاد به الکل، و ناامیدی از تأثیرگذاری ادبیات در جامعه .
میراث ادبی و سبک نوشتاری
- پیشگام مدرنیسم: همراه جمالزاده، چوبک و علوی، بنیان‌گذار داستان‌نویسی نوین فارسی شد .
-
مهم‌ترین آثار:
کتاب نوع سال انتشار ویژگی‌های کلیدی بوف کور رمان ۱۳۱۵ نمادگرایی، روان‌کاوی، ساختار روایی پیچیده سگ ولگرد داستان ۱۳۲۱ روایت از نگاه یک سگ، نقد بی‌عدالتی سه قطره خون مجموعه ۱۳۱۱ مضامین مرگ‌اندیشی و انزوا حاجی آقا داستان ۱۳۲۴ طنز سیاه، نقد جامعه‌ی بورژوازی - ترجمه‌ها: آثاری از کافکا (مانند «مسخ»)، چخوف و سارتر را به فارسی برگرداند. نخستین مترجم متون پهلوی به فارسی امروزی بود .
- درون‌مایه‌ها: مرگ‌اندیشی، انتقاد از استبداد و خرافات، پوچ‌انگاری و تنهایی انسان معاصر .
فلسفه و جهان‌بینی
هدایت زندگی را «تحمیل بیولوژیک» می‌دانست و مرگ را رهایی از رنج‌های هستی تلقی می‌کرد. تحت تأثیر فیلسوفانی چون کییرکگور و سارتر، و ادبیات کافکا و پو بود. با وجود ارتباط با چپ‌گرایان، هرگز به حزب توده نپیوست و رویکردی مستقل داشت .
نقل‌قول شاخص:
«در زندگی زخم‌هایی هست که مثل خوره در انزوا روح را آهسته می‌خورد و می‌تراشد» (آغاز بوف کور) .
تأثیر و یادبود
- جایزه ادبی: «جایزه‌ی صادق هدایت» سالانه به بهترین داستان کوتاه فارسی اهدا می‌شود .
- تأثیر بر نسل‌ها: نویسندگانی چون غلامحسین ساعدی، هوشنگ گلشیری و عباس معروفی از او تأثیر پذیرفتند .
- مناقشه‌ها: برخی او را نماد روشنفکری ضداستبداد می‌دانند و برخی دیگر، جهان‌بینی تاریک او را مورد نقد قرار می‌دهند.
صادق هدایت، با مرگی خودخواسته و آثاری جاودان، چهره‌ای اسطوره‌ای در ادبیات ایران شد. او نه فقط با داستان‌ها، که با نگاه تلخ و عمیقش به هستی، آینه‌ای برابر جامعه‌ی خود نهاد.