- تولد و خانواده: ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (معروف به ابن سینا یا پورسینا) در سوم صفر ۳۷۰ قمری (مصادف با ۱ شهریور ۳۵۹ شمسی) در روستای افشنه نزدیک بخارا (ازبکستان کنونی) به دنیا آمد. پدرش عبدالله اهل بلخ و مادرش ستاره اهل افشنه بود. خانواده‌اش شیعه و اهل علم بودند و پدرش کارمند دارایی سامانیان بود .
- هوش خارق‌العاده: از کودکی حافظه‌ای شگفت‌انگیز داشت. تا ۱۰ سالگی کل قرآن را حفظ کرد و بر ادبیات، صرف و نحو عربی، هندسه و ریاضیات مسلط شد. در ۱۴ سالگی از استادانش پیشی گرفت و کتاب‌های پیچیده‌ای مانند المجسطی بطلمیوس و اصول اقلیدس را مطالعه کرد .
تحصیلات و تسلط بر علوم
- چالش متافیزیک ارسطو: پس از ۴۰ بار مطالعه کتاب مابعدالطبیعه ارسطو، نتوانست آن را درک کند تا اینکه با شرح فارابی (کتاب اغراض مابعدالطبیعه) مواجه شد و ابهاماتش برطرف گردید .
- استادی در ۱۸ سالگی: تا ۱۸ سالگی در علوم زمان خود از جمله پزشکی، فلسفه، نجوم، ریاضیات، موسیقی و منطق استاد شد. درمان بیماری امیر نوح سامانی در جوانی، موجب دسترسی او به کتابخانه سلطنتی بخارا شد که نقطه عطفی در دانش‌اندوزی‌اش بود .
سفرهای پر فراز و نشیب
- گریز از غزنویان: پس از حمله سلطان محمود غزنوی به بخارا، به گرگانج (خوارزم) و سپس جرجان رفت. در راه با عارف مشهور ابوسعید ابوالخیر ملاقات کرد .
- زندان و فرار: در همدان به وزارت شمس‌الدوله دیلمی منصوب شد، اما پس از مرگ او، به اتهام خیانت زندانی شد. در زندان کتاب‌های شفا و قانون را نوشت و سپس با لباس درویشی گریخت .
- پناهندگی به اصفهان: در اصفهان تحت حمایت علاءالدوله کاکویه ۱۵ سال زندگی آرامی داشت و به تدریس و پژوهش پرداخت. در این دوره رصدخانه‌ای ساخت و به رصد کواکب مشغول شد .
آثار ماندگار
- کتاب قانون در طب: مهم‌ترین اثر پزشکی ابن سینا که به مدت ۷۰۰ سال در دانشگاه‌های اروپا تدریس می‌شد. این کتاب به زبان عربی نوشته شد و بعدها به فارسی ترجمه گردید .
- کتاب شفا: دائرةالمعارف عظیم فلسفی در چهار بخش منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات. هدف آن “درمان جهل روح” بود .
- آثار فارسی: با وجود رواج عربی، آثاری مانند دانشنامه علائی و رساله نبض را به فارسی نوشت و برای ساخت واژه‌های فارسی جدید تلاش کرد .
در مجموع، ۴۵۰ اثر به او منسوب است که ۱۳۱ اثر اصیل و ۱۱۱ اثر منسوب قطعی هستند .
علت مرگ و آرامگاه
- حمله غزنویان و بیماری: هنگام حمله مسعود غزنوی به اصفهان، بخشی از آثارش نابود شد و این واقعه ضربه روحی شدیدی به او وارد کرد. همزمان به بیماری قولنج (نوعی درد شکمی) مبتلا شد .
- مرگ در همدان: در سن ۵۷ سالگی (اول رمضان ۴۲۸ قمری، مصادف با ۲۸ خرداد یا ۲ تیر ۴۱۶ شمسی) در همدان درگذشت. برخی منابع علت مرگ را سرطان روده یا آمیبیاز ذکر کرده‌اند .
- آرامگاه کنونی: مقبره او در میدان بوعلی سینای همدان، توسط هوشنگ سیحون با الهام از برج گنبد قابوس طراحی و در دوره پهلوی ساخته شد. این بنا در سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد .
میراث و تأثیرات جهانی
- روز پزشک: اول شهریور (زادروز او) در ایران به پاس خدماتش به علم پزشکی، “روز پزشک” نامگذاری شده است .
- جایزه ابن‌سینا: سازمان یونسکو هر دو سال یکبار “جایزه ابن‌سینا” را در زمینه فلسفه اخلاق اعطا می‌کند .
- تأثیر فلسفی: نظام فلسفی او ترکیبی از مشائی‌گری ارسطو و نئوافلاطونی‌سم بود. ارائه “برهان صدیقین” برای اثبات خدا از نوآوری‌های اوست .
- شخصیت چندبعدی: علاوه بر علوم، در شعر و عرفان نیز تبحر داشت. اشعاری در ستایش امام علی سرود:
“با جان و روان بوعلی، مهر علی چون شیر و شکر به هم برآمیخته‌اند” .
ابن سینا نه تنها نماد طلوع عقلانیت در تمدن اسلامی، بلکه پلی میان دانش شرق و غرب بود. زندگی پرحادثه‌اش آمیخته با جست‌وجوی دانش، و میراثش گواهی بر ژرف‌نگری انسانی است که “زندگی کوتاه و گسترده را بر زندگی دراز و محدود ترجیح می‌داد” .