- تولد و نام: ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در ۳ ذیحجه ۳۶۲ قمری (۴ سپتامبر ۹۷۳ میلادی) در حومه شهر کاث، مرکز خوارزم (منطقه‌ای بین ازبکستان و ترکمنستان امروزی) به دنیا آمد. لقب “بیرونی” به معنای “خارجی” اشاره به زادگاهش در بیرونِ شهر دارد.
- خانواده: پدرش ابوجعفر احمد بن علی، اخترشناس دربار خوارزمشاه بود، اما بیرونی در اشعارش اشاره کرده که از اصل و نسب خود اطلاعی ندارد، که نشان‌دهنده غیراشرافی بودن خانواده‌اش است. او در کودکی پدر را از دست داد و با مادرش “مهرانه” زندگی کرد.
تحصیلات و سال‌های نخست
- استادان: از نوجوانی نزد ابونصر منصور بن عراقی، ریاضیدان و ستاره‌شناس مشهور، علوم عربی (فقه، الهیات) و علوم یونانی (ریاضیات، نجوم، طب) را آموخت.
- مکاتبات علمی: در جوانی با ابن سینا (که ۷ سال کوچک‌تر بود) درباره فلسفه طبیعی ارسطو نامه‌نگاری می‌کرد. این مکاتبات از نخستین مباحثات علمی ثبت‌شده در جهان اسلام است.
- دستاوردهای زودهنگام:
- در ۱۷ سالگی با دستگاه “حلقه شاهیه”، ارتفاع خورشید را محاسبه و عرض جغرافیایی کاث را تعیین کرد.
- پیش از ۲۲ سالگی کتاب “نقشه‌کشی” را نوشت و روش‌های ترسیم نیم‌کره زمین را بررسی کرد.
سفرهای اجباری و حامیان
با سقوط سلسله آل آفریغ در خوارزم (۳۸۵ قمری)، بیرونی زادگاهش را ترک کرد و به دربار حکمرانان مختلف پناه برد:
- بخارا (آل سامان): نزد امیر منصور ثانی رفت، اما حمایت کافی نیافت.
- گرگان (آل زیار): تحت حمایت قابوس بن وشمگیر کتاب “آثار الباقیه عن القرون الخالیه” (۳۹۰ قمری) را در تاریخ تقویم‌های ملل نوشت. این کتاب بعداً توسط خاورشناس آلمانی “زاخائو” ترجمه شد.
- ری: در فقر زندگی کرد و با منجمانی چون کوشیار گیلانی و ابومحمود خجندی همکاری نمود. رساله‌ای درباره دستگاه رصدی “سدس فخری” نوشت.
- بازگشت به خوارزم (حوالی ۳۹۴ قمری): در دربار ابوالعباس مأمون به عنوان مشاور و سیاست‌گذار خدمت کرد. رصدهای او در این دوره پایه محاسبات بعدی‌اش را شکل داد.
اسارت در غزنه و سال‌های پایانی
- تسخیر خوارزم توسط محمود غزنوی (۴۰۸ قمری): بیرونی به غزنه (افغانستان امروزی) برده شد. او در مقدمه کتاب “تحدید نهایات الاماکن” به “اسارت” خود اشاره کرده است.
- همراهی با لشکرکشی‌های هند: طی ۱۳ سال اقامت در هند، زبان سانسکریت آموخت و کتاب “تحقیق ماللهند” را درباره فرهنگ، ادیان و علوم هند نوشت. این اثر نخستین مطالعه مردم‌شناختی نظام‌مند درباره هند محسوب می‌شود.
- مرگ: در ۲ رجب ۴۴۲ قمری (۱۳ دسامبر ۱۰۴۸ میلادی) در غزنه درگذشت. نقل است در بستر مرگ پرسش علمی‌ای را مطرح کرد و گفت: “آیا پاسخ را بدانم و بمیرم بهتر است یا نادانسته بمیرم؟”. آرامگاه او در غزنه به شکل ستاره هشت‌ضلعی با الهام از معماری غزنوی طراحی شده است.
دستاوردهای علمی و اختراعات
ابوریحان را “پدر انسان‌شناسی و هندشناسی” می‌نامند و حوزه‌های فعالیتش شگفت‌انگیز است:
- زمین‌سنجی:
- اندازه‌گیری شعاع زمین (۶۳۳۹.۶ کیلومتر) که تنها ۱۷.۲ کیلومتر با محاسبات امروزی ناسا اختلاف دارد.
- ابداع روش مثلث‌بندی برای نقشه‌برداری و تعیین طول‌عرض جغرافیایی شهرها.
- اختراع ابزار علمی:
- ساخت چگالی‌سنج برای اندازه‌گیری وزن مخصوص فلزات و سنگ‌ها با دقت بی‌سابقه.
- طراحی اسطرلاب و دستگاه‌های رصدی مانند “حلقه شاهیه”.
- نظریه‌های پیشرو:
- طرح بحث حرکت زمین به دور خورشید، قرن‌ها پیش از کوپرنیک.
- اظهار نظر درباره فرگشت زیستی و محدودیت منابع، مشابه نظریه مالتوس و داروین.
- توصیف کهکشان راه‌شیری به عنوان “مجموعه‌ای از اجزای بیشمار ستارگان سحابی”.
آثار برجسته
بیرونی بیش از ۱۵۳ اثر نوشت، اما تنها ۳۵ اثر باقی مانده است. مهم‌ترین آنها:
| نام کتاب | موضوع | زبان | دوره تألیف |
|---|---|---|---|
| التفهیم | آموزش نجوم و ریاضی | فارسی | غزنه |
| قانون مسعودی | نجوم، جغرافیا و مثلثات | عربی | دوره سلطان مسعود غزنوی |
| تحقیق ماللهند | فرهنگ و ادیان هند | عربی | پس از سفر به هند |
| الجماهر فی معرفه الجواهر | کانی‌شناسی و جواهرات | عربی | غزنه |
| الصیدنه | داروشناسی و گیاهان دارویی | عربی | کهنسالی |
- نکته: او هدیه سلطان مسعود (سه بار شتر سکه نقره) را نپذیرفت و گفت: “کتاب را برای خدمت به دانش نوشته‌ام، نه پاداش”.
ویژگی‌های شخصیتی و میراث
- بی‌طرفی علمی: در توصیف باورهای ملل مختلف (مانند هندوان) عینیت را رعایت می‌کرد و از تعصب دوری می‌جست.
- تسلط زبانی: به زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی و سانسکریت مسلط بود و با یونانی، عبری و سریانی آشنایی داشت.
- تواضع: داستان آسیابان و سگ مشهور است: هنگامی که پیش‌بینی باران او نادرست بود، گفت: “به اندازه یک سگ هم نمی‌دانم!”.
- میراث جهانی:
- ثبت نام او در فهرست نکوداشت‌های یونسکو (۲۰۲۳–۲۰۲۲).
- نام‌گذاری دهانه‌ای در ماه و سیارک ۹۹۳۶ به افتخار او.
ابوریحان بیرونی نماد خردورزی بی‌مرز و پیونددهنده فرهنگ‌ها بود. او نشان داد که دانش واقعی از مرزهای جغرافیا و سیاست فراتر می‌رود و میراثش پس از هزاره‌ها، الهام‌بخش جست‌وجوی حقیقت است.