زندگینامهٔ کارل مارکس (۱۸۱۸–۱۸۸۳)، فیلسوف، اقتصاددان و نظریه‌پرداز انقلابی آلمانی، که پایه‌گذار مارکسیسم و از تأثیرگذارترین چهره‌های تاریخ معاصر است، به شرح زیر است:
تولد، تحصیلات و سال‌های آغازین
- تولد: ۵ مهٔ ۱۸۱۸ در تریر، پروس (آلمان کنونی).
- تحصیلات:
- تحصیل حقوق در دانشگاه بن، سپس فلسفه در دانشگاه برلین.
- دکترای فلسفه از دانشگاه ینا (۱۸۴۱) با رساله‌ای دربارهٔ فلسفهٔ ماتریالیستی اپیکور.
- تحت تأثیر هگل و فوئرباخ، به‌ویژه دیالکتیک هگلی و ماتریالیسم قرار گرفت .
- ازدواج: در ۱۸۴۳ با جنی فون وستفالن ازدواج کرد. این زوج هفت فرزند داشتند، اما تنها سه دخترشان (جنی، لورا و النور) تا بزرگسالی زنده ماندند .
فعالیت‌های انقلابی و تبعید
- روزنامه‌نگاری: سردبیر روزنامهٔ راینیشه تسایتونگ (۱۸۴۲–۱۸۴۳) که به‌دلیل انتقاد از حکومت پروس توقیف شد.
- آشنایی با انگلس: در ۱۸۴۴ در پاریس با فریدریش انگلس دوست شد. این همکاری مادام‌العمر به تولید آثار مشترک مانند مانیفست کمونیست (۱۸۴۸) انجامید .
- تبعید:
- به‌دلیل فعالیت‌های انقلابی از آلمان، فرانسه و بلژیک اخراج شد.
- نهایتاً در ۱۸۴۹ به لندن گریخت و تا پایان عمر در فقر زندگی کرد. حمایت مالی انگلس به او امکان داد تا پژوهش‌های اقتصادی خود را ادامه دهد .
آثار کلیدی و نظریه‌ها
مارکس با ترکیب دیالکتیک هگلی و ماتریالیسم، نظریهٔ ماتریالیسم تاریخی را پایه‌گذاری کرد. مهم‌ترین مفاهیم او عبارتند از:
۱. مبارزهٔ طبقاتی
- تاریخ جوامع، تاریخ نبرد بین استثمارگران (سرمایه‌داران) و استثمارشوندگان (کارگران) است.
- انقلاب پرولتاریا ضروری است تا جامعه‌ای بی‌طبقه (کمونیستی) ایجاد شود .
۲. سرمایه‌داری و ارزش اضافی
- در کتاب سرمایه (۱۸۶۷)، استدلال کرد که سرمایه‌داران از طریق ارزش اضافی (تفاوت بین ارزش تولید شده توسط کارگر و دستمزد پرداختی) کارگران را استثمار می‌کنند .
- این نظام به‌سبب تناقضات درونی (مانند بحران‌های ادواری) محکوم به فروپاشی است .
۳. نقش دولت و انقلاب
- دولت ابزار سلطهٔ طبقهٔ حاکم است.
- پس از انقلاب، دوره‌ای از دیکتاتوری پرولتاریا لازم است تا جامعه به سمت کمونیسم حرکت کند .
سال‌های پایانی و مرگ
- مارکس در فقر و بیماری (ناشی از کار طاقت‌فرسا) زندگی می‌کرد.
- در ۱۴ مارس ۱۸۸۳ در لندن درگذشت و در گورستان هایگیت دفن شد. سخنرانی معروف انگلس بر مزار او تأکید کرد:
“مارکس کشف کرد که تاریخ جوامع، تاریخ مبارزهٔ طبقاتی است” .
میراث و تأثیرات
- مارکسیسم: به‌عنوان پایه‌ای برای جنبش‌های سوسیالیستی و کمونیستی جهانی (مانند انقلاب روسیه و چین) عمل کرد .
- نقدها: برخی او را به “اروپامحوری” متهم کردند، اما پژوهش‌های جدید (مانند اثر کوین اندرسن) نشان می‌دهند او به جوامع غیرغربی (مانند هند و روسیه) توجه داشت .
- فرهنگ عامه:
- شعر اردو از وامق جونپوری او را “آفتاب تابناک ضمیر” می‌خواند .
- علامه اقبال در شعرش او را “کلیم بی‌تجلی و مسیح بی‌صلیب” توصیف کرد .
جدول زمانی زندگی مارکس
| سال | رویداد |
|---|---|
| ۱۸۱۸ | تولد در تریر، آلمان |
| ۱۸۴۱ | دریافت دکترای فلسفه |
| ۱۸۴۳ | ازدواج با جنی فون وستفالن |
| ۱۸۴۸ | انتشار مانیفست کمونیست |
| ۱۸۴۹ | تبعید به لندن |
| ۱۸۶۷ | جلد اول سرمایه منتشر شد |
| ۱۸۸۳ | درگذشت در لندن |
جدول مفاهیم کلیدی مارکسیسم
| مفهوم | توضیح |
|---|---|
| ماتریالیسم تاریخی | زیربنا (اقتصاد) تعیین‌کنندهٔ روساختار (فرهنگ، سیاست) است |
| ارزش اضافی | سود حاصل از استثمار نیروی کار |
| آگاهی کاذب | باورهای القاشده توسط طبقهٔ حاکم برای تثبیت سلطه |
| دیکتاتوری پرولتاریا | دورهٔ انتقالی پس از انقلاب برای زدودن بقایای سرمایه‌داری |
مارکس نه‌تنها نظریه‌پرداز، بلکه کنشگری بود که فقر را تجربه کرد و معتقد بود:
“فیلسوفان تاکنون جهان را تفسیر کرده‌اند؛ مسئله اما تغییر آن است”.
آثار او همچنان در تحلیل نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی مرجع اند .